Наилә Харисова: «Эссе җәйнең ун көне»

БЕРЕНЧЕ КӨН

И Раббым! Хәерле көннәр кыл! Бәндәләреңне рәхим-шәфкатеңнән ташлама! Үзең җибәргән бу эсселеккә түзәргә сабырлыклар да бир инде.

Сабира, болдырдан төшеп, абзарга юнәлде. Кояш күтәрелеп кенә килә, ә үләндәге чык инде кибеп өлгергән. Бер тамчы яңгыр төшмәгәнгә айдан артты. Һавада да дым калмагандыр. Абзар ишеген ачуга, йөзенә парлы җылы һава килеп бәрелде. Хатын тиз генә талгын су алып кереп, сыер алдына салды. Аның йотлыга-йотлыга эчкәнен кызганып карап торды.

Малкайларга бигрәкләр авыр шул. Кешеләр теләгән чагында күләгәгә кереп, сусаганда су эчеп, авыр булса да, бу челлә кызуыннан кача ала. Ә маллар үзләренә хуҗа түгел.

Сабира сауган сөтенең өстен генә каплады да, урамда чыбыркы шартлаткан тавышны ишетеп, абзар ишеген ачты. Сыер белән тана ашыкмый гына урамга юнәлделәр. Капка төбендәге чирәмне чемченеп караганнар иде дә, авызга керердәй яшеллек таба алмагач, гадәтләнелгән сукмактан авыл башына юл тоттылар. Сабира карашы белән малларын борылышка кадәр озатты. Капка янында баскан килеш, бераз урамга карап торды. Көтү куучы сирәк. Берничә йорттан гына мал чыкты. Элек көтү куу үзе бер йола иде. Урам башына кадәр озату мәҗбүри булмаса да, авыл халкы малына ияреп бераз баргандай итә, күршесе белән тегесен-бусын сөйләшә, хәл-әхвәл сораша, төн эчендә туган яңалыклар белән таныша иде.

Мал асрардай кешесе дә кимеп бара бит аның авылда. Саный китсәң, авылда йә карт-коры, йә риэлторлар китереп тутырган шәһәр ялкаулары. Аннан тыш ата-анасы белән яшәп картая баручы берничә егет-җилән, колхоз эшеннән башканы белмичә, кияүгә чыга алмый калган берничә карт кыз белән ирдән аерылып кайткан хатын. Ул ялгызлар, болай да катлаулы дөньяда тагын ир хатыны мәшәкатен дә тартмыйм әле дип, сыңар канатлы булып яшәүне өстенрәк күреп гомер итә бирәләр. Пенсиягә чыккач, авылга кайтып төпләнүче берничә гаилә бар барын. Ә авылда җир җимертеп эшләүче, үзен авылда хуҗа итеп тоеп дөнья көтүчеләр сирәк, ай-һай сирәк!

Сабира өйгә кергәндә, ире Мидхәт торып чәй куйган, өстәл янында ипи кисеп тора иде.

– Бүген көтүгә кем чыкты? – диде, эшеннән аерылмыйча гына.

– Әхтәмнекеләр иде бугай.

– Балалары кайтты микән, берәрсен яллаганнармы?

– Кичтән Чаллыдагы малайларының кайтып туктаганы күренде, шул

чыкмады микән?!

– Әхтәмнекеләр авыл юлына тузан төшерми. Миһербанлы балалар булып үстеләр. Узган атнада Маратлары кайткан иде. Аның белән сөйләшеп тордык.

Авылны сагынам, Мидхәт абый, кайтып шушында гына төпләнер идем, үземә берәр шөгыль дә табар идем – балаларга бигрәк бернәрсә дә юк бит, ди.

– Мәктәп булып мәктәбенә кадәр бетерделәр бит. Коллективы унбиш кешедән артмаган мәктәпне башлангычка калдырып, зур экономия ясаганнардыр инде, адәм тәганәләре, – диде Сабира, ярсый төшеп. Мидхәт, бу темага сүз башлап, дөрес эшләмәгәненә төшенде, тиз генә теманы алыштырырга тырышты. Гомерен мәктәпкә багышлаган хатынын бик яхшы аңлый ул. Оптимизация дип, гөрләп торган мәктәпне бетереп, унбер яшьтән балаларны күрше авылга йөреп укырга мәҗбүр итәләр. Авылдан бертөркем ата-ана кулларыннан килгәнчә көрәшеп караганнар иде дә, кая ул! Хакимияттә «чебен дулап тәрәзә вата алмаячагын» әйбәтләп аңлатып җибәргәннәр. Мәктәп директоры, үзенең туган авылында директорлык тәкъдим иткәч, сөенә-сөенә китеп барды. Монда ник мәктәпне бөтенләй ябып куймыйлар – исе дә китмәде. Райондагы бер мәктәпне бер елга булса да яптырмый калдыра алган директор турында сөйләделәр. Аларныкы яптырмаска тырышып та карамады.

– Килмешәк – килмешәк инде. Аңа синең авылың ни дә, балаларың ни, – дип, авыл халкы гөжләде-гөжләде дә ахырдан язмышына буйсынды. Салонында солярка исе аңкып торган автобуслары күпмегә чыдар тагын.

Шушы хәлдән соң берничә яшь гаилә авылдан күченеп китте. Кайсы – мәктәпле күрше авылга, кайсы – шәһәргә үк.

– Балык – тирән суны, кеше яхшы җирне эзли, диләр бит инде. Ата-баба нигезе дип авылга ябышып ятучылар юк хәзер.

Авыл киләчәге турында иртәнге сөйләшүләр, гадәттә, шундыйрак рухта тәмамлана.

– Әнисе, мин, болындагы эшләрне оештырып җибәргәч, районга кереп чыгармын. Югалтма. Ихсанны озак йоклатма. Көн кызуында бәрәңгене эшкәртеп кайтсын. Тагын бер-ике көнгә соңласак, тырпаеп торган сабактан башка берни дә калмаячак.

– Ярар, әтисе, исән йөр. Вакытың булса, мәгариф бүлегенә кереп, белешеп чык әле: ремонтка буяу кайтмадымы икән?

Сабира, гараж ишеген ябып, ирен озатып калды. Өйгә кереп киткәненә күп булса ярты сәгать вакыт үткәндер, ә кояш шул арада никадәр биек үрмәләгән. Иртән иртүк кыздыра. Күктә кулъяулык кадәр дә болыт кисәге күренми. Иртәнге җиләслек турында әйтәсе дә юк. Хатын, уйлана-уйлана, кош-кортка җим салды, качып чеби чыгарган ак тавыгын чебиләре белән иркен читлеккә чыгарды. Бозауны тыкрыкка чыгарып бәйләде. Улакларга су агызып куйды да бакчадагы беседкага кереп утырды. Көн дә шушы эш. Яшь барган саен, хуҗалыктагы мәшәкатьнең күплеге сиздерә. Ире дә, балалары да мал-туар, кош-кортны киметү, яшелчә бакчасын кечерәйтү ягын каерсалар да, Сабираның һаман да яшь чактагыча барысын да булдырып яшисе килә. Мидхәтнең көндәлек хуҗалык эшенә элек тә вакыты калмый иде, хәзер бөтенләй дә юк. Колхоз таралганчы, баш агроном булып эшләде. Берничә ел рәис булып та алды. Булдыклы булудан тыш, андый эштә кирәкле «өстәгеләргә ярый белү» дигән фәнне өйрәнергә теләмәү сәбәпле, озак тоткарланмады. Хәзер менә авылдашларының пай җирләрен туплап, фермер хуҗалыгы оештырды да, тырышып-тырмашып, шуны тарткан көне. Бусы инде колхоз гына да түгел. Үзең өчен эшлисең дисәләр дә, үзең дигән кешегә күпме кала икән? Гомумән, нәрсә кала икән? Тузган нервылар, йөрәк чире – анысы кала. Гаилә тормышында тынгысызлык: һәркөн күккә карап, Ходайдан яңгыр яудыруын, йә туктатуын теләү, көнгә ничә мәртәбә яхшыга өметләнеп, телевизордан, интернеттан алдагы көннәргә һава торышын карау... Сабираның соңгы елларда кәефе, яшәү рәвеше нәкъ һава торышындагыча: һәр катаклизм аның йөрәге аша үтә. Иренең борчылганын күреп, аннан да ныграк үрсәләнә, берничек тә ярдәм итә алмавыннан, гаҗизлектән интегә иде.

Хатын, бераз уйга чумып утыргач, өйгә кереп китте. Улы Ихсанны да уятырга вакыт.

Студент уллары – җәйге каникул вакытында әтисенең уң кулы. Авыл хуҗалыгы институтында укучы егеткә атасы басудагы теләсә нинди эшне, теләсә кайсы техниканы ышанып тапшыра. Кичә ташылып бетмәгән печән түкләрен саклап, әле таң алдыннан гына болыннан кайтып ятты. Әзер печәнгә хуҗа тиз табыла. Ташып бетерергә өлгермәсәң, иртәнгә күрше авыллар, кайчагында үзебезнекеләр үк, эшне «ярыйсы ук җиңеләйтеп» куялар.

– И бала-бала, иптәшләрең төн буе күңел ачып, төшкә кадәр йоклыйдыр инде. Син җәй буе эштән башканы күргәнең юк. Рәнҗемә инде безгә, – диде ана эчтән генә.

Әтисе белән кичтән сөйләшү буенча, ул хәзер гөнаһ шомлыгы колорадо коңгызларыннан бәрәңге басуын эшкәртеп кайтырга тиеш. Берсе булмаса, берсе булыр дип, Мидхәт игенчелеген дә, терлекчелеген дә ташламаска тырыша. Үзләренә бик күп кирәк булмаса да, ел саен берничә гектар бәрәңге дә утыртмый калмый.

– Бартерга, вак-төяк йомышка ярап куя ул, – ди.

Өстәл әзерләп, чәен кайнарлатып алды да Сабира верандага Ихсанны уятырга чыкты.

– Әни, тагын ун гына минут йоклыйм инде...

Балаңны жәлли-жәлли уятудан да авыр нәрсә бар микән? Кодрәтеннән килсә, үзе күптән эшләп куйган булыр иде инде. Юк шул, монда Ихсан кирәк. Вакыт та көтми. Сыекчасын әзерләп, басуга барып җиткәнче, кояшның нәкъ

кыздырган чагы булачак.

Ярый, икенче тапкыр эндәшүгә, егет авырлык белән булса да торды. Тышта

билдән салкын су белән юынып керүгә, Сабира улы алдына кайнар чәен куйды,

сөт өстен, балын алдынарак этте.

– Әни, кичә болында бер кызык булды бит әле. Су буенда учак яктык та утырабыз шулай сөйләшеп. Төн урталары үткәч, Ташлы ягыннан машина тавышы ишетелә башлады. Тавышына караганда «КамАЗ» булырга тиеш, дибез. Бераздан фара яктысы да күренде. Таһир әйтә: «Әйдә, утны сүндерик тә төйи башлагач кына яннарына барырбыз, – ди. – Өстендә тоткач, милициягә тапшырсаң да була», – ди.

Илнур:

«Кирәкми, йә танышлар булып чыгар. Аннары гомергә Ташлыга кызлар янына да бара алмассың», – ди. Ул арада машина туп-туры безнең янга килеп туктады. Кабинадан егетләр коела башлады. Карасам, берсе үземнең группадаш Мәгъсүм». «Нишләп йөрисең?» – мин әйтәм.

«Әбигә печән әзерләшергә кайткан идем», ди. Аның әнисе Ташлыдан бит. «Әзерләдеңме соң?» – дим. «Булмады бит әле. Саклап утырасыз бит,– ди.– Ярар, башка җирдә бетмәс әле.» «Урлашып йөргәнче, нигә чапмыйсың соң?» – дигән идем, кычкырып көлде.

«Җүләрме әллә син, – ди. Әбисе дә ничек «әзерләгәнен» белә бит инде аның. Риза булып, чыгарып җибәрә. Үзе намаз укыган буладыр әле. Менә сөйләшеп кара син шундыйлар белән.

– Кеше һаман фермер хуҗалыгын элекке колхоз дип белә инде ул. Колхозныкы урлашсаң да җитә, урлашмасаң да бетә иде. Председательләр, белгечләр күпме кирәк урлаштылар, шуңа халыкка да каты кагылырга курыктылар.

– Исеңдәме, әни, бер елны бөтен кеше Сабантуйда ял иткән көнне, без бәрәңге утырткан идек.

– Ничек истә булмасын, улым. Онытырлык бәрәңге булдымыни ул. Беренче ел булгач, орлык бәрәңгесе дә, алырга акчасы да юк иде бит. Әтиең күрше райондагы бер колхоз базыннан чыгарып түгәсе калдык-постык, черек –чарык бәрәңге төяп кайтты. Шуннан әйбәтрәк дигәннәрен чүпләп утырттык бит ул елны. Мин аннан бәрәңге үсәр дә димәгән идем инде. Үсте бит. Көзгә таба хуҗалар да күбәйде. Берсендә әтиең шашардай булып кайткан иде. «Басуга төшсәм, кеше өмәгә килгәнмени! Кем матай белән, кем машина белән килеп туктаган. Янып-пешеп бәрәңге алалар. Мин күренүгә, күбесе качу ягын карады.

Бер хатын һаман каерып-каерып казуын белә, ди. Янына килдем дә: «Ходай ярдәм бирсен», – дип әйтәм, ди. «Ярар, телеңә салышып торма. Эшләп тапкан малың түгелдер әле. Бер-ике капчык бәрәңгең кимегәннән хәерчеләнмәссең», – ди икән теге хатын. Шәһәр тикле шәһәрдән кайталар иде бит. Каравылчы ялламыйча булдыра алмады әтиең.

– Безнең як халкы ничек тә булса тир түкми мал табарга ярата. Үзебезнең тулай торакта яшәүчеләрдән дә сизәм мин аны. Нәрсәнедер башкалардан алданрак эләктерә алса, ул аны үзенеке дип исәпли. Хаклымы, түгелме – анысында эше юк. Дөреслекне эзли башласаң, «Бармаклар да тигез түгел», дип, үзен аклап куя.

– Эшләп табу почётта түгел шул хәзер, улым. Дөньясы шундыйга әйләнеп бетте. Алга таба тагын ни язгандыр.

Кичке ашка Мидхәт борчылып кайтып керде.

– Улым, син препаратны инструкциядә күрсәткәнчә салгансыңдыр бит?

– Әйе инде, әти. Беренче эшләвеммени? Нигә? Нәрсә булган?

– Син сиптереп чыккансың. Бер коңгыз да үлмәгән. Хәшәрәтләр бәрәңге сабагында берни булмагандай кукраеп утыралар. Районнан кайтышлый басуга кереп чыккан идем.

– Белмим инде, мин инструкция кушканча эшләдем, әти. Ялган препарат булгандыр.

– Менә ышанып ал син. Ел саен ала торган базадан алган идем, югыйсә. Шул гына җитмәгән иде. Тагын күпме расход, күпме солярка яндырырга кирәк!

Көн-таң атса, борчу-мәшәкать, планлаштырылмаган бер расход килә дә чыга.

Мидхәт районнан болай да кәефсезләнеп кайткан иде. Язгы чәчүгә ярдәм йөзеннән дәүләт бүлеп биргән акчаны һаман ала алмыйлар. Урак өсте җитә бит инде. Комбайннарга ягулык алырга иш янына куш булыр дип, өметләнеп торалар иде бит.

– Иртәгә үк икенче төрлесен алып кайтып сиптерергә кирәк инде.

– Менә шуннан соң, үзебез үстергән экологик чиста бәрәңге ашыйбыз дип ашыйбыз инде, – дип сүзгә кушылды Сабира. Ирнең болай да янган йөрәгенә бу сүзләр утка керосин сипкән кебек тәэсир итте.

– Мин гаеплемени соң аңа? Сатып алып ашыйк алайса. Анысы чистарактыр. Үзен гаепләмәгәнне белсә дә, соңгы вакытта бик тиз кызып китә торганга әйләнде Мидхәт. Хәлен сорамасаң: «Эшләрең ничек бара дип тә сорамыйсың», – дип үпкәли. Кайчагында, ялгышып, вакытлы-вакытсыз сорасаң: «Син дә сорап торма ичмасам. Ничек булсын инде!» – дип, орышып ташлый. Сабира иренә рәхәт булмавын яхшы аңлый. Тик һава торышы өчен дә (Ходай эше!), апрель аена кергәч кенә, алда чәчү торганын искә төшергән чиновниклар өчен дә, намуссыз алыпсатарлар өчен дә, авылны, халкын язмыш иркенә ташлаган җитәкчеләр өчен дә якын кешесеннән авыр сүз ишетәсе килми шул. Иренә үзе кебегрәк итеп җавап бирәсе килсә дә, хатын, Ходайдан сабырлык сорап, кулын гына селтәде дә ишегалдына чыгып китте. Бераздан, тынычланып, Мидхәт тә болдырга чыгып басты.

– Мин РОНОга кереп чыктым. Буяуның кайчан буласы билгеле түгел әле, диделәр.

– Нигә билгеле түгел, диделәр инде?

– Сезгә буяуны кайдан аласын да белмиләр әле. Поставщиклар арасында тендер уйнатылмаган диме.

– Июнь үтеп бара бит инде. Аны беренче сентябрьгә ремонтлап та чыгарга кирәк бит. Җиң сызганып, төзүчеләр бригадасы көтеп тора дип беләләрме?

– Менә анысын мин белмим инде, әнисе.

Мәктәпләрен башлангычка калдырып, балалар бакчасы белән куштылар да, яңа статус биреп, Сабираны мөдир итеп калдырдылар. Пенсиягә чыгар алдыннан чит коллективта эшләргә туры килер микәнни дип борчылып йөрүләр юкка булды булуын. Шулай да педагогикага кагылышы бик аз булган хуҗалык эшләре белән шөгыльләнү бер дә җанына канәгатьлек китерми шул. Тик эшләргә кирәк. Юкны бар итеп эшләргә! Ач паёкка утыртылган җирле үзидарәгә тагын кереп карарга кирәк инде. Буяудан башка да күпме эш башкарасы бар бит анда. Башына мең төрле уй салган авыл хатыны хуҗалыктагы кичке эшләренә тотынды.

ИКЕНЧЕ КӨН

«Имеш, җирдә күмелмәгән мәет ятса, яңгыр яумый икән». Авыл халкының

җәһәннәм кызуыннан туюы тәмам җитеп, чигеннән ашты. Сәбәбен эзләп,

төрле фаразлар кора. Кем: «Кешеләрнең гөнаһлары күбәйгәнгә, Ходай Тәгалә

җәзасын җибәрә, – ди; кем табигать эшенә кеше күп тыкшына, шуның

аркасында, ди. Ипилек-тозлык дога укый белгән мәчет картлары, югары басуга

менеп, Ходайдан яңгыр сорап ялварып та карадылар инде. Әллә кызык өчен

сөйләделәр, әллә чын булган, кайсыдыр авылда соңгы нәсел үгезен корбан итеп

тә чалганнар, имеш. Тик яңгыр гына һаман юк. Ни генә булмасын, тормыш

арбасы шыгырдый-шыгырдый алга тәгәри иде.

Сабира, гадәтенчә, көтү кууга, капка төбендә бераз басып торды да кереп

китим дип борылса, тыкрык буйлап бер ир-атның менеп килүен шәйләде.

Болай иртәләп болын ягыннан кем кайтып килә соң әле? Таныш та кебек үзе.

Сабира, юк эшен бар итеп, капка төбендә тоткарланды.

– Исәнмесез, Сабира апа!

Шешенгән йөзле, таушалган киемле ир-атның элекке укучысы Вахит

икәнен чамалап кына таныды. Аның эчүгә сабышканын белә, тик үзен күптән

күргәне юк иде.

– Вахит, үскәнем, ни булды сиңа?

– Нигә алай дисез, Сабира апа?

Ир-ат, сорауга җавапны үзе дә белгәнгә, гарьләнгәндәй, йөзен читкә борды.

– Авырмый торгансыңдыр бит, дим. Йөзең бер дә матур түгел.

– Безнең чир билгеле инде, Сабира апа. Фермада каравыл өендә

йоклаганмын. Шуннан кайтып киләм.

– И-и, бала, бала! Әти-әниең борчыла торгандыр бит. Ни дип уйлап төн

чыктылар икән? Яшьләре зур. Нигә борчыйсың инде аларны?

– Алар өйрәнде инде. Борчылып-борчылмый нишләсеннәр.

Вахитка бу сөйләшү авыр иде. Хәле болай да мөшкел, башы чатный. Кешене

түгел, үзен дә күрәсе килмәгән чакта, кирәк бит, мәктәптә укыганда бик хөрмәт

иткән укытучысы каршысына килеп чыкты. Хәзер маңка малай кебек акланып

тор инде. Шулай да укытучысының тавышында шелтәгә караганда кызгану

тойгангамы, үзе һаман китми, таптанып тора.

– Сабира апа, ишегалдыгызга кереп, су гына эчеп чыгыйм әле.

– Әйдә, Вахит, кер соң. Бит-кулларыңны да ю. Азрак хәл кереп китәр үзеңә.

Сабира мәхлук хәленә калган егетнең йотлыга-йотлыга су эчүен,

йомарланган битен шомартырга теләгәндәй, кабат-кабат юынуын күрмәмешкә

салышып, юк-барны эшләп йөрде. Вахит, нигәдер, юынгач та чыгып китәсе

итмәде, башын иеп, чиләкләр тезелгән эскәмиянең башына барып утырды.

– Менә шундый җүнсез булып чыктым инде мин, Сабира апа, ачуланмагыз инде.

Сабира, эшеннән туктап, сәрхушның янына килде.

– Мин ачуланмыйм ачулануын, Вахит. Эш анда түгел бит. Миңа син үзең

кызганыч. Әрәмгә үткән яшь гомерең кызганыч. Картайгач, таянычыбыз

булыр дип үстергән әти-әниең кызганыч. Өйләнеп, балалар үстереп, тормышка

куанып кына яшәр вакытың бит, Вахит.

– Әй Сабира апа, сезгә әйтергә генә җиңел ул. Әллә мин теләмәс идемме

аның шулай булуын. Ярар, тагын бер кат гафу. Ачуланмагыз, исән булыгыз!

Вахит укыганда иптәшләреннән берни белән дә аерылмаган авыл малае

иде. Шаянлыгы булса да, явызлыгы юк; бик яхшы укымаса да, утырып

калганы булмады. Башкалар кебек армиядә хезмәт итеп кайтты. Төпчек бала

буларак, өйдә калды, СПТУ бетереп, тракторга утырды. Юлдан тайпыла

башлауга беренче сәбәп, мөгаен, мәктәп елларында ук дуслашып йөргән

сөйгән кызы Алсуның, медучилище тәмамлагач, авылга кайтмавы булгандыр.

Эш урыны булмагач, кая кайтсын инде ул. Ике штаттан торган ФАПның

язмышы да кыл өстендә торганда. Вахит Алсу артыннан шәһәргә китмәде,

тегесе авылга кайтмады. Шулай аралары суынды. Алсу кияүгә чыгып, бала

үстерә инде. Аннары колхозлар бетеп, дөнья инвестор дигән алпавыт кулына

күчте. Фермалар бетте. Трактор-машина паркы бушап калды. Алар белән

бергә авылда эш тә бетте. Элек ярыша-ярыша башкара торган җир эшкәртү,

чәчү, урак уру кебек эшләрне инвесторның чит илдән кайтартылган көчле

техникасы авыл кешесен мәшәкатьләми генә башкарып китә. Пай җирләрендә

үзең хуҗа булып эшләргә Вахит кебек бик күпләрнең кулыннан килми шул.

Шторм вакытында ярга чыгарып ташланган вак балыкка охшаган иде Вахит

кебекләр. Тыпырчына-тыпырчына, елгага кадәр төшеп, йөзеп китә алырлармы,

ярда җан бирерләрме? Үзләреннән тора дип әйтеп бетереп кенә дә булмый...

Мидхәт, иртәнге аш вакытында хатынының уйчанлыгын күреп:

– Ни булды, авырмыйсыңдыр бит? – дип сорады.

– Юк, тәнем авыртмый, җаным гына сызлый, – диде Сабира, ачылып

бетми генә.

– Ни сәбәпле инде?

Хатын Вахит белән булган очрашу турында сөйләде.

– Ул эшләрдәй берәр эш юкмы соң синдә? Техника гына димәгән бит.

Ялкауга охшамаган иде ул малай укыганда. Эшләсә, әллә эчмәс иде.

– Да-а-а... Минем хатын бөтен авыл юксыллары проблемасын хәл итәргә

алынган икән, – диде Мидхәт көлемсерәп. – Фермада эшләп карады бит инде.

Печән урлап саткан өчен куып чыгардым мин аны. Кабат, гафу үтенеп, ялынып

килгән иде дә – алмадым. Шуннан бирле әти-әнисенең пенсиясен эчеп, теләсә

кайда йоклап йөри инде ул.

– Бетә бит инде ул болай булса. Вакытлы булса да эш юкмы соң? Печән

әзерлисең. Шунда кеше кирәк түгелме?

Мидхәт – эшкә бик җаваплы карый торган кеше.Үзендә эшләүчеләрдән дә

шуны таләп итә. Вахит кебекләргә ышанып эш тапшыру ягында булмаса да,

хатынын кызганыпмы:

– Ярар, уйлап карармын, – диде.

Аннары:

– Эчми чыдый алса, – дип өстәде.

Өйдәгеләр иртәнгене ашап-эчеп чыгып киткәч, Сабира көндәлек

мәшәкатьләренә чумарга да өлгермәде, ишектә күрше хатыны Рәйханә

күренде. Рәйханә гади күрше генә түгел, аның белән бергә мәктәптә эшләүче

башлангыч сыйныфлар укытучысы, Сабираны әниседәй якын күрүче, эштә дә,

хуҗалыкта да аның уң кулы иде. Әле кайчан гына йөзеннән нур коеп, кайчан

карама борын астыннан күңелле генә җыр көйләп, өендә дә, мәктәптә дә җир

җимертеп эшләүче хатыннан соңгы айларда күләгә генә калып бара. Әнә бүген

дә йөзеннән нур качкан, агарып калган.

– Ни булды инде тагын, Рәйханә, төсең беткән? Балаларга ул-бу булмагандыр бит?

– Юк-юк, Сабира апа, балалар исән-сау, Аллага шөкер. Атлас...

Рәйханә сүз әйтерлек дәрәҗәдә түгел иде. Сабира апасының йомшак сүзен

ишетүгә, моңарчы тыеп килгән яшьләренә ирек бирде.

– Каргамаган да идем югыйсә, Сабира апа, бик рәнҗесәм дә каргамадым.

Күз яшьләрем төште микәнни?

– Тукта, Рәйханә, тынычлан әле. Атласка нәрсә булган?

– Машинасы белән әйләнгән... Үзен авыр хәлдә Актай больницасына алып

киткәннәр... Машинаның бер төзек җире дә юк ди, үзен кабинадан көчкә сөйрәп

алганнар, «Ничек исән калган?» – дип әйтәләр ди.

Хатын тыела алмый үкси иде. Сабира, күршесенең җилкәсеннән сүзсез

генә кочып, аңа кайгысын күз яшьләре белән юарга вакыт бирде. Салкын суга

тынычландыргыч тамчылар салып алдына куйды. Хәзергә нәрсәдер әйтү,

юату файдасыз иде.

Рәйханә бераздан тынычлангандай булды. Суны алып эчте.

– Алмаз әтисе янына бармакчы була. Сабира апа, җибәрим микән? Янына

барыбер кертмәсләр инде. Мидхәт абыйның районга барасы юк микән дип

кергән идем. Үзен генә җибәрәсем килми. Бала бит әле. Үзем алып барыр идем,

теге нәрсәсен очратырмын дим. Йә бугазына ябышырмын. Пычранудан куркам.

– Барам дигән сүзе булмады бүген булуын. Бәлки, барасы да бардыр. Төшке

ашка кадәр сабыр итеп карагыз әле. Аннан күз күрер тагын. Хәле авыр чакта

әтисе янына җибәрмәсәң, бала аңлап бетермәс.

– Үзем дә шулай дим инде. Теге вакытта да әтисенең китүендә мине

гаепләгәндәй йөрде бит, беләсең.

– Исемдә, исемдә. Онытырлык булмады бит инде.

– Ярар, Сабира апа, чыгыйм әле мин. Керәм дә үз проблемаларым белән

синең башыңны катырып чыгып китәм. Ачуланма инде син.

– Ачулана ди тагын. Кайчан кирәк, шунда кер. Үзеңне бик бетермә әле.

Хәле бик куркыныч та түгелдер, бәлки. Мидхәт абыең кайтсын. Киңәшербез.

Рәйханә бераз тынычланып чыгып китте. Ә Сабираның күңеле урыныннан

кубып калды. Атлас белән Рәйханә, өйләнешкәннән соң, күршеләрендәге буш

йортны сатып алып, монда күчкәннән бирле, күршеләр якын туганнардай бик

тату яшәделәр. Мидхәт абыйсының киңәше белән Атлас яхшы гына эшкә

тотынган иде. Моңарчы ул җәен Мидхәттә комбайнда эшләде. Сезонлы эш

гаиләне мулдан тәэмин итәрлек акча бирми. Эшкә төгәл, тырыш күршесенә

нинди җитдирәк шөгыль табарга дип, күптән уйлап йөри иде Мидхәт.

Мәсьәләнең чишелеше аяк астында гына булган икән. Беркөнне Сабира сөт

тапшырып кайтты да зарланып куйды:

– Торган саен оятсызлана бу сөт җыючылар. Һаман ике ел элек куйган бәягә

алалар. Үзебезнең авылдан булсалар, ул кадәр кыланмаслар иде. Ни дисәң дә,

авылдашың белән иртәгә дә яшисе.

– Берсе дә алынмый бит шул эшкә, – диде хуҗа, хатыны белән килешеп.

– Алам дисә, кечкенә литражлы сөт машиналары да бар хәзер. Лизингка да

алып була. Эш юк дип яту җиңелрәк бит.

– Кара әле, нигә бу Атлас белән сөйләшеп карамыйсың? Тәвәккәллеге бар

бит ул егетнең.

Сабираның әйткәне фәрештәләрнең амин дигән чагына туры килдеме, Атлас

ике ел элек Мидхәт абыйсының киңәш-ярдәме белән лизингка машина алып,

авыл эшмәкәре булып китте. Исәп-хисап эшенә Рәйханәсе булышты. Бер ел

эчендә тирә-яктагы берничә авылның шәхси хуҗалыкларыннан сөт җыеп, эш

рәтенә ярыйсы гына төшенде, акча тәмен дә сизде. Сөт тапшыручылар белән

исәп-хисапны вакытында алдау-йолдаусыз башкаргач, кеше арасында абруе

да күтәрелде. Гаиләсендә тәртип, ике малае үсеп килә. Олысы Алмаз инде кул

арасына керә. Җиңел машина да алып җибәрделәр. Уңган-булган хатыны Рәйханә

белән дә соклангыч яшиләр иде. Бүген «иде» дияргә генә калды шул. Әллә күз

тиде үзләренә, заман афәте – бозыклыкның авылда ныклап тамыр җәю галәмәте

булдымы, узган җәй тормышлары бозылды да куйды. Көзен бөтен авылны

шаккатырып, Атлас гаиләсен ташлап чыгып китте. Кемгә диген – өч-дүрт ел элек

Казан базарында сату итүче «кара кошларның» берсенә тагылып чыгып киткән,

кыш көне каяндыр авылда пәйда булган Юмарт Сәлимә кызына. Ир-атны кулга

төшерүнең бушлай академиясен яшьли тәмамлаган Венерага Атласны ияләштерү

бөтенләй дә кыен булмады. Актайдан авылга кайту юлында, нишләптер, бик

еш очрашудан башланган танышлык, тора-бара оят-әхлакны көйдереп юкка

чыгарыр дәрәҗәдәге азгын хисләргә әверелде. Әй гарьләнде Рәйханә бу турыда

ишеткәч! Дөрес, Атласына табыну дәрәҗәсендәге мәхәббәте башта ышанырга

ирек бирмәде. Үз күзе белән күргәч, Атласка бер генә сорау бирә алды:

– Нигә?

Һәм кыска гына җавап ишетте:

– Мин – ир кеше.

– Ә мин нишләргә тиеш?

– Моңарчы ничек яшәсәң, шулай яшә. Яшисең килмәсә, яшәмә.

– Балалар?

– Балаларга нәрсә булган? Мин аларны ташларга җыенмыйм.

Ирнең намусын уятырга маташуның мәгънәсе булмады. Күз яшен,

ачу-рәнҗешен эченә җыеп күпмедер газаплангач, Рәйханә, җанын кая куярга

белмичә, Сабира апасына киңәшкә керде.

– Аерылам да, балаларны алып, әнкәй янына кайтып китәм, Сабира апа.

Бу оятсызлыкка түзәрлек хәлем калмады.

– Ашыкма әле, акыллым, кисү җиңел ул, ялгавы авыр. Ничек оста ялгасаң

да, төене кала. Аннары әниең янында абыең гаиләсе барын да онытма. Ирдән

аерылып кайткан хатын – эт тибенкесендәге кеше инде ул. Анысын да уйла.

– Яшереп тә тормый бит! Үзен хаклы саный. Әйтерсең, гөрләшеп яшәгән унбиш

ел гел булмаган, әйтерсең, мәңге бергә булырга антлар эчмәгән. Миннән артыграк

кеше белән булса, бер хәл иде, эткә салсаң, эт иснәргә җирәнә торган нәрсә бит.

– Шундый булсалар да, кулыннан эш килә торган ирләрне танып, чат ябыша

белә андыйлар. Берсе дә урамда селкенеп йөргәннәргә якын килми, ялгыз

булсалар да. Чөнки аларга акча кирәк, ир хисабына рәхәт яшәү кирәк. Әллә

син аны Атлас белән дөнья көтү турында сөйләшәдер дип беләсеңме? Ә син

үзең соңгы вакытларда ирең белән эштән башка нәрсә турында сөйләшкәнең

булды? Ярар, балалар турында сөйләшкәнсездер инде. Тагын нәрсә турында

сөйләштең? Хисләр турында...

– Анысы унбиш ел торгач, болай да аңлашыла бит инде, Сабира апа. Миңа

үзеннән башка берәүнең дә кирәк түгеллеген дә белә. Кайчан кайтып керсә дә,

якты чырай, өстәл тулы яраткан ризыгы. Тагын ни кирәк?

– Ир-атка иң беренче нәрсә кирәген үзең дә яхшы беләсең. Мин аңлатып

торасы түгел.

– Бу бит – азгынлык, гаиләң алдында җавапсызлык. Моны бернәрсә белән дә

аклап та булмый. Аңлый да алмыйм. Мин хәл иттем инде, Сабира апа, иртәгә

Актайга барып, аерылырга гариза бирәм.

– Әй бала, бала! Ә син кияүгә чыкканда, аның ир генә түгел, балаларыңның

атасы да буласын уйлап чыкмадыңмыни? Ирдән аерылу синең эш булса

да, балаларыңны атасыз итәргә синең хакың бармы соң? Алар ризалык

бирделәрме?

Рәйханә гариза бирмәде. Тик Атлас үзе чыгып китте. Олы улы Алмаз, теле

белән әйтмәсә дә, әтисенең гаиләне ташлавына әнисен гаепле санап, башта

үпкәләп йөрде. Рәйханә бая шул турыда искә төшерде.

ӨЧЕНЧЕ КӨН

Мидхәт печән ташучы соңгы машиналарны озатты да бушап калган

болынга карап уйга бирелде. Аллага шөкер, малкайларга кышлык печән әзер.

Пайчыларның да күңелләре булды. Һәркем үзенә тиешлесен алды. Эшләгән

егетләрне әйтәсе дә түгел. Яздан бирле яңгыр яумагач, печән калын булып

үсмәсә дә, кирәк кадәрен чабып, коры килеш җыеп алдылар. Кирәк булса, тагын

чабарга да мөмкин. Ник дисәң, авылда мал асрап чиләнми хәзер халык. Кул

белән чабучы бөтенләй юк диярлек. Шуңа күрә трактор белән кереп булмаган

уйсулыклар, еллар буе чабылмыйча, кыргыйланып бара. Элек борынга төреп

тыгарлык хуш исле болын печәне үскән кишәрлекләрне камыл баса. Чабыйм

дисәң дә чабып булмый.

Мидхәт, бер яктан, төгәлләнгән эш өчен күңеле булып, икенче яктан,

чабылмый калган җирләрне кызганып, болынга тагын бер күз салды да

кайтыр юлга чыкты. Колхозчыларның болын тулып печән чапкан чакларын

искә төшерде. Заманына күрә техникасы, эшлим дип торучылар да җитәрлек

иде. Учакта зур-зур казаннарда ашарга пешереп, бергә әбәт ашаган, уен-көлке

белән авыр эшне дә җиңел итеп башкарып, ярыша-ярыша печән әзерләгән

вакытлар кайда икән?!

Гел-гел үткәнне сагынып кына да яшәп булмаганын аңлый Мидхәт. Замана

кушканча яшәргә тырышу кирәк. Бүген аның авыл хуҗалыгында эшләр өчен

тәҗрибәсе дә җитәрлек, авылда гына түгел, районда да яхшы җитәкче дигән

авторитеты бар. Никадәр авыр булмасын, хуҗалыгы да үз аягында. Дәүләт

ярдәмен чумырып ала торган эре хуҗалыклар белән ярышырлык булмаса да,

җиргә дә тезләнмәгән.

Мидхәткә эш буенча республикадан читтә төрле төбәкләрдә булырга

туры килә. Күбесендә авыл үзгәреп кенә калмаган, бөтенләй беткән – авыл

үлгән. Ничәмә тапкырлар: «Без юкка зарланабыз икән, без әле оҗмахта

яшибез икән әле!» – дип, туган төбәген, авылын сагынып кайтып кергәне

бар. Шаккатмалы хәлләр: республиканың чиген генә үт, такта, хәтта салам

түбәле өйләр, электрсыз авыллар, челтәрсез тәрәзәләр, асфальтны төшендә

дә күрмәгән йөзләрчә чакрымнарга сузылган басу юллары... Бу якларда әллә

соңгы илле ел бөтенләй дә булмаганмы соң дип уйлап куясың. Әле кайчан

гына күп колхозларның төшенә дә кермәгән җиһазлар куелган фермадан яки

гөрләп үскән иген кырларын урап, шартлары шәһәр йортларыннан берни

белән дә аерылмаган өенә кайтып кергәндә, аның күңеле сөенеч белән тулган

була. Ни дисәң дә, боларны ул үз куллары белән булдырды бит. Тегесе кирәк,

бусы юк дип, кемнәндер көтеп ятмады. Фермерларны – өстәгеләр дисеңме,

авылдашларымы – халык дошманына тиң күргән чорда, йөрәге җитеп, яңа

эшкә алынды. Тырышты-тырмашты, көнне-төнне белмәде, авыр булса да,

авылда хәләл көчең белән яшәргә мөмкин икәнен исбат итте.

Тик... тик... Мидхәт бу «тик»нең нәрсә аңлатканын үзе дә белеп бетерә

алмый. Соңгы елларда авылның йөзе генә түгел, җаны да үзгәрде кебек. Әллә

нәрсә җитми. Нәрсә үзгәрде соң? Бу сорауны ул үзенә еш бирә, җавап кына

таба алганы юк. Нигә авылы турында уйлаганда, аның җаны сыкрый, күңелен

канәгатьсезлек талый? Карап торышка әллә ни үзгәрмәде дә бит. Шул ук басу,

шул ук болыннар. Язын тузынып алса да, соңыннан сабыр гына агып ятучы

Киндерле елгасы да, авыл башындагы зират та шул ук. Авылдашларның да

күбесен Мидхәт бала чагыннан ук белә. Дөрес, күчеп килүчеләр дә бар.

Ә уйлап карасаң... Адәм көлкесе бит: авыл кешесе кибеткә чыгып сөт,

йомырка сатып ала. Озакламый бәрәңге утыртучы да калмаячак. Колорадо

коңгызы ярдәме белән бакчалар болай да бәләкәйләнеп беткән иде, кайчан

теләсәң, шул чагында юнь бәягә сатып алырга мөмкин булгач, нигә чиләнсен

адәм баласы. Бәрәңгесен, икмәген үстергән фермер өчен күпмегә төшкәнен

сорап торамыни ул. Анысы аның эше түгел. Алар турында хөкүмәт уйлансын,

булышсын. Тик фермерга ярдәм итәргә ашыгып торучы юк икәнен Мидхәт

һәм аның кебекләр генә белә. Дәүләт ярдәмен күрүче бәхетлеләр күп түгел. Ә

җиткән кыз-малайларның эшсезлектән аптырап көндез йоклап, төнлә интернет

киңлекләрен айкап утырулары, йә бер максатсыз, әти-әни акчасына алынган

матай-машинада чабулары, кулларына сәнәк-көрәк тота белми торган егетләр,

сыерның кайсы ягыннан килеп сава белмәгән кызлар буыны үсеп килү берәүне

дә борчымый. Әти-әниләрнең кайберләре сөенә дә: «Балабыз безнең кебек

чиләнми, рәхәттә үсә».

«Авылда эш юк, яшьләр шуңа китә», диләр. Авылда эш бар, эшләргә

теләүчеләр генә бик аз. Бүгенге көндә менә ул үзе тагын дистәгә якын кешене

даими эш белән тәэмин итә алыр иде. Вакытлы эшне әйтәсе дә юк. Вакытлы

гына дисәләр дә, алар еш кирәк булып тора. Шәһәрдә кеше почмагында

кысылып, ярты хезмәт хакын түләп торса тора, авылга кайтып эшлисе килми

хәзер кешенең. Авылдагылар арасында картлар пенсиясен ашап ятучылар

җитәрлек. Көтүче булып эшләүне хурлыкка саныйлар, ата-анасы җилкәсендә

яту – хурлык түгел.

Уйларның очы-кырые юк. Җавапсыз сораулар да җитәрлек. Авыл хуҗалыгы

институтын бетереп, туган авылында эшли башлаганына утыз биш ел икән

инде. Бер кеше гомере дисәң дә була. Март аенда сабакташлар белән очрашуга

бардылар. Бер төркемдә укыган утызга якын кешенең дүртесе генә белгечлеге

буенча эшли. Аның да берсе министрлыкта кәгазь эшендә. Мидхәтнең һаман

авыл хуҗалыгында эшләвенә кемдер эчтән генә көлеп, «башка эш кулыннан

килмәгәч», дип карады. Кемдер кызганды. Сокланучылар да булмады түгел.

«Сабырлыгың да, белемең дә, җегәрең бар икән, молодец! Бүген җиргә тугры

булып калу – батырлык ул. Безнең кулдан килмәде инде», – диючеләр дә булды.

Иң авыры – Рафис сабакташының, болганчык елларда эшсез калгач, эчүгә

бирелеп, дөньядан китеп баруын ишетү булды. Тулай торакта бер бүлмәдә

торганнар иде. Теләсә нинди кыен хәлдән чыгу юлын таба белгән, күңел

төшенкелегенә бирелми торган егетне дөнья каты китереп кыскан, күрәсең.

Ташландык амбарда асылынган килеш тапканнар.

Мидхәт тамак ялгап алырга һәм уракка әзерләнүче комбайнчылар янына

барырга планлаштырып, капка төбенә кайтып туктады. Кайтканын көтеп кенә

торганнар. Юынып, ашарга утырырга да өлгермәде, капканың ачылып ябылуы

ишетелде. Ул арада ишек кыңгыравына бастылар. Сабира:

– Наҗиядер инде. Көндез үк сине сорап кергән иде, чык, – диде. Мидхәт,

тынычлап ашарга да ирек бирмәгәннәренә ачуы килсә дә, чыгасы итте.

Ишегалдында, чыннан да, Наҗия атлы авылдашы көтә иде. Мидхәттән

бер-ике яшькә генә өлкәнрәк булса да, ул нигәдер аны баласытып сөйләшә. Бу

хәл Мидхәткә ошап бетми, шулай да һәрвакыт: «Әйдә, вак-төяккә игътибар

итеп, хатыншаланып тормыйм әле», – дип уздырып җибәрә. Бу юлы да Наҗия,

Мидхәтнең баскычтан төшеп җиргә басуын да көтеп тормыйча, үзенә бик

ышанган тонда сүзгә күчте:

– Мидхәт энем, менә без Якуб абыең белән аңлап бетермәдек: күрше

Гамирларга да, Керәшен Микулайларга да, Бөке Хәйретдиннәргә дә печән

кайтты – безгә юк. Безгә дигән печәнне кайчан кайтарырга җыенасың икән

дип белешергә кердем.

– Наҗия, мин бит үзенең җир паен миңа ышанып тапшырган кешеләр белән

печәндә эшләгәннәргә кайтарттым. Сезнең җирегез инвестор кулында. Паегыз

өчен печәнне сезгә ул бирергә тиеш.

– Син нәрсә, укымаган дигәч тә, безне аңгырага санама. Колхозда ундүрт

яшьтән бил бөккән Якуб абыеңның, башкалар алганда, дүрт-биш рулон печән

алырга хакы юкмы әллә? Колхоз җирен син чабасың. Гомер-гомергә безнең

нәсел печән чапкан Әхми аланын син чабасың. Әллә кайдан килгән инвесторга

бил бөгеп барырга мине кем дип белдең?

– Наҗия, мин сиңа татарча, аңлаешлы итеп әйтәм ләбаса. Мин үземнең

исемгә яздырып алган, налог түләп торган җирләремнән чабам, үземнең

пайчыларыма, эшләгән кешеләргә печән әзерләп бирәм. Сезнең паегыз

«Кызыл көч» кулында. Бирсәләр, аннан бирерләр. Минем сезнең өлешегездә

бер катнашым да юк.

«Башкалар үз паен миңа биргәндә:«Бүген-иртәгә аяк сузасы Мидхәт

хуҗалыгына бирәмме соң, Рәсәендә танылган чын хуҗага бирмичә», дип

сөйләнеп йөргәнеңне оныттыңмыни?» – дип әйтәсе килде Мидхәтнең. Шулай

да авылдашы белән бозылышасы килмичә:

– Чабасы килгән кешегә хәзер дә болында печән җитәрлек. Төшегез дә

чабыгыз. Балаларыгыз да авылда бугай. Кайтарырга кирәк булса, булышырмын,

– дигән иде дә, ник әйткәненә үкенде.

– Син нәрсә, әллә кем булдым дигәч тә, мине мыскыл итеп, кул белән

печән чабарга кушасың? Кем дип белдең үзеңне шулкадәр? Сиңа гына управа

табылыр. Иртәгә үк главага барам! Кешенекеннән артыграк итеп кайтарып

аударганыңны сизми дә калырсың.

Наҗия төкерек чәчә-чәчә кычкырды да капканы дөбердәтеп ябып чыгып

китте.

ДҮРТЕНЧЕ КӨН

– Әй, бу өйдә берәр кеше бар микән? Ерактан кунакка кайткан кызларын

нигә чыгып каршы алмыйлар?

 Сабира, сепарат тәлинкәләрен юган җиреннән бүленеп, верандага ашыкты.

Кызы ич, Илсөяре кайткан!

– Әй балакаем, нигә шалтыратып хәбәр бирмәдең кайтасыңны? Йә абыең,

йә әтиең каршы алыр иде.

– Җәйге кызу эш өстендә потомственный игенчеләрне изге хезмәтләреннән

ничек бүләсең инде? Әтинең кәефсез чагына эләксәң, бетте баш! Бусы

шаярып кына, әнием. Хәзер кешегә караганда машина күбрәк бит. Нигә

кайгырасың, иномаркаларда җилдереп кенә кайттым. Миндәй яшь, чибәр

кызга проблемамыни ул кырык чакрым юлны үтү?!

Илсөяр белән бергә өйгә күтәренке кәеф, шатлык, сөенеч кайтып керде.

Төпчеге Казанда пединститутта укый. Җәйге сессиясеннән соң, төзелештә акча

эшләргә дип, шәһәрдә калган иде. Чәй янында ана белән кызның сөйләшеп

сүзе бетмәде.

– У-у, әни, күрсәң син ул Универсиада объектларын! Ул стадионнарны,

спорт сарайларын, Универсиада үткәч, кем белән тутырып бетерерләр икән?

Анда без кырмыскалар кебек, эшчеләрне әйтәм: үзебез күп, үзебез ул биналар

янында кырмыска кебек шундый вак күренәбез. Әкәмәт инде менә!

– Кайтып булмас, бер көннән артыкка эштән китеп булмый, дигән идең бит.

Илсөяр шаян гына елмаеп куйды.

– Үзең әйтәсең бит, җан биргәнгә җүн биргән, дип. Безгә дә Ходай Тәгалә

яшь, акыллы һәм чибәр прораб бирде. Атна саен чиратлашып, ике көнлек ял

алабыз. Бу атнада минем чират. Калганнар тырышып эшләп, киткән кешенең

нормасын тутыра.

– Ярый инде сүзе булмаса. Эше бик авыр түгелме соң?

– Без авыл балаларына нинди эш чыдасын! Буяучы эше шундый кызыклы

 эш икән. Бригададагы кызлар да шундый әйбәтләр. Мин пединститутны

ташлап, әллә төзелешкә китим микән дип уйлый башладым инде.

– Мондый сүзләр сөйләп син мине борчыма әле, кызым. Авызыңнан җил алсын.

– Үзегез бит бөтен эш тә хөрмәткә лаек дип өйрәттегез. Миңа гади эшче

булу ярамасмыни?

Кызының шулай нинди дә булса бер сүзне кызыкка алып аптырата торган

гадәтен белсә дә, Сабирага бу фикер ошап бетмәде.

– Мин ярамый дип әйтмәдем бит. Тик яңа эш белән танышкан саен, фикерне

үзгәртергә димәгән. Әллә син төзелештә эш җиңел дип беләсеңме? Яшьлегең

белән генә сизмисеңдер. Эссе җәенә түзсәң дә, аның салкын кышы бар әле.

– Син нәрсә инде, әни, шаяртам гына бит. Авыр дигәннән, әллә укытучы

эше җиңел булдымы сиңа? Ничек «җиңел» икәнен күреп үстем инде мин.

Төзелештәгеләр ичмасам, эшләгәннәренә күрә акчасын да алалар. Өйгә кайткач,

эшләре турында исләренә дә төшермиләр. Ире белән бергә йокларга ята, ире белән

тора укытучы булмаган хатын. Төн буе дәфтәр тикшереп, план төзеп утырмый.

Авырткан җиренә басты кызы. Тик шулай да ул хаклы иде.

Сүз авылдагы хәлләргә, әтисенең басудагы эшләренә һәм Ерак Көнчыгышта

хезмәт итүче абыйлары Камилгә күчте. Узган җәй өйләнешкән Камил белән

Мәликә бәби көтәләр. Вакыты якынайган саен, мондагыларның да борчулары

арта. Бигрәк тә булачак әби белән бабай беренче оныкларын дулкынланып

көтәләр. «Кем туар?» – дип гөманлыйлар. Тегеләре дә УЗИ ни күрсәткәнне

әйтми. «Сюрприз!» – диләр.

Кич гаилә бергә җыелды. Илсөярнең шаянлыгы башкаларга да күчтеме,

соңгы көннәрдә эш күплектән күзенә ак-кара күренмәгән әтиләренең дә кәефе

шәп иде. Уен-көлке сөйләп, кичке ашны ашадылар.

– Бүген шимбә. Клубта дискотека буладыр әле. Абый, син чыгасыңмы? –

диде Илсөяр.

– Нәрсә калган анда миңа?

– Ничек инде нәрсә калган? Син – яшь, чибәр, перспективный кияү.

Бүген-иртәгә югары белемле белгеч. Бәлки әле галим булып та китәрсең. Кызлар

күзләргә, үзеңне күрсәтергә чыгарга кирәк. Хәер, рөхсәт итсәң, синең арттан

кызлар өерләре белән үзләре йөгереп йөрергә мөмкин.

– Әйе!!! Бигрәк тә әби-бабайларының пенсиясен ашарга кайткан шәһәр

кызлары. Мин аларны су керергә Киндерле буена төшкәч тә күреп туям. Ни

кызыгын табалардыр, көн буе шунда су кереп, кызынып яталар. Әбиләре

бакчада колорадо корты чүпли.

– Абы-ы-ый! Аркаң кычытмыймы синең? Кашырга кирәкмиме?

– Нигә минем аркам кычытырга тиеш әле? Мин көн дә бик шәпләп юынып торам.

– Фәрештә канатлары чыкмый микән, дим.

– Ну сине! Ни сөйли дисәм... Тотсам, кирәгеңне бирәм.

Илсөяр чыелдап верандага чыгып качты. Абыйсы аның артыннан йөгерде.

Буй җиткән балаларының үртәшү-шаярулары кызык иде. Бәхетле әти-әни

яратып кына:

– И-и бу кызның теле! – диештеләр.

Клубта, чыннан да, дискотека бара иде. Дискотека мәйданына килеп

җитүгә, Илсөяр дус кызларын очратты да алар белән түгәрәккә биергә

кереп китте. Ихсан, көчле музыка астында аңлаешсыз хәрәкәтләр ясап,

уртада селкенеп торуның мәгънәсен тапмый. Шуңа күрә читтә торучылар

арасыннан танышларын эзләде. Ял булгангадыр, кайткан кешеләр күп, таныш

булмаганнары да җитәрлек. Егет сабакташларын күреп, алар янына атлады.

Нәрсә турындадыр бәхәсләшүче егетләр Ихсан белән кул биреп күрештеләр

дә үзара сүзләрен кызу-кызу дәвам иттеләр.

– Миңа бер кыек-мыек сүз әйтеп карасын, ник туганына үкендерәм бит

мин ул падланы, – дип Тәбрис гайрәт чәчә. Калган егетләр тынычландырырга

маташалар.

– Пычранма дидем бит мин сиңа, ахир. Ничаклы дөрес булсаң да, сине

б...лап калдырачаклар. Көчленеке замана. Төкер. Бала-чага белән бала-чага

булма! – ди берсе.

– Нәрсә, «Пычранма!» дип, җыен килмешәктән куркып, койрыкны кысып

утырыйкмыни? Үз авылыңда аяк атларга куркып торыргамыни хәзер?

– Синдә дә гаеп бар бит, Тәбрис. Нигә дип аның машинасына килеп

бәйләндең соң? Иномарка белән килсәни сиңа, «Жигули»дамы, «Белорусь»

тракторындамы – барыбер түгелмени? Үзең башладың.

– Каным кайный минем шундыйларны күргәч. Эчәгеләрем актарыла. Нәрсә

кырган әле бу маңка малай монда «Джип» белән килеп туктап, әллә кем булып

йөрергә? 

– Нинди маңка малай турында сүз бара, миңа да әйт әле сер булмаса? – диде

Ихсан янәшәсендәге Барыйга.

Барый бераз читкәрәк китеп, хәлне аңлатып бирде:

– Әй, «Кызыл көч»нең безнең райондагы хуҗасы Хәсәновның малае авылга

– Әхсән Хәйрулловичларга кунакка бик еш кайта башлады. Гөлүзәгә күзе

төшкән бугай. Ә Тәбрисне беләсең инде, шул Гөлүзә дип саташа. Тегесе килеп

туктарга өлгермәде, Тәбрис барып бәйләнергә тотынды: «Бу машинаны кем

акчасына алдың? Монда нигә килдең? Дармоедлар, канэчкеч кандалалар...»

Берсе дә калмады инде. Тегесе үзе генә түгел, әзмәвердәй ике иптәше белән.

Алары башта катнашмый гына лач-лоч сагыз чәйнәп тордылар, аннары

Тәбрисне култык астыннан күтәреп, читкә алып куйдылар да клубка кереп

киттеләр. Хәзер Тәбрис тиресенә сыя алмый. Холык холык кынамы!

– Ә-ә, имәндә икән чикләвек! Зурга җибәрмәскә кирәк инде моны. Тәбрисне

моннан алып китәргә кирәк, берәр җүләрлек эшләгәнче.

– Алып китеп булмый бит. Малайлар тырышып карадылар. Машинасына

берәр каза салса, мәңге түләп бетерә алмаячак инде.

Ул да булмады, клубтан Гөлүзә белән чыгып килүче егет күренде. Кич

булуга карамастан, кара күзлек, кысан джинсы чалбар белән футболка киеп,

мускулларын уйнаткалап килүче җирле олигарх малае бер кулы белән машина

пультын чөя-чөя, икенчесе белән кызның биленнән алган килеш, машинага

юнәлде. Барый әйткән тән сакчылары якында күренмәде.

– Да, малай, егете ачуны китерә торганрак икән шул, – диде Ихсан эчтән

генә. Ул арада Тәбрис кунак егет каршына килеп басты. Үзенең хаклыгына

бер бөртек тә шикләнмәгән тавыш белән егеткә сүз катты:

– Син кая алып киттең әле безнең авыл кызларын?

– Абзыкаем, синнән сорарга онытканмын икән. Пардон! Гафу ит, ягъни,–

диде кунак, бөтен кыланмышына мыскыллы төсмер биреп.

– Оныттың шул! Энекәш! Тыңла һәм исеңдә калдыр: иртәгәдән башлап,

кайсы аягың белән безнең авылга аяк бассаң, шул аягыңны кулыңа тотып

китәрсең. Беренче һәм соңгы кисәтү шушы. Онытмаска әйбәт булыр, хәзергә

менә монсын ала тор, Түбән Кизләү егетләреннән күчтәнәч.

Тәэсире көчлерәк булсын өчен, ташка басарга оят булганнарын да кушып

 әйтелгән соңгы сүзләре белән бергә Тәбрис кунак егетнең колак төбенә ямады.

Гөлүзә чыелдап ярдәмгә чакыра башлады. Сандык эченнән чыккан егетләр

кебек, әллә кайдан гына тән сакчылары пәйда булды. Алар Тәбрисне бәргәли

башлауга, кайсы аны яклап, кайсы сугышны туктатырга теләп, авыл егетләре

килеп кушылды. Матавыкның ахыры канаган чырайлар, кызларның чыр-чуы,

тәрәзә, машина фараларының ватылуы һәм кунакларның машинага көч-хәл илә

утырып качуы белән тәмамланды. Ахыры бу булмаган икән әле. Авыл яшьләре

булганын-булмаганын бергә кушып, кат-кат сөйләп чыгарга да өлгермәделәр,

район үзәгеннән милиция наряды килеп, берничә егетне, шул исәптән Ихсанны

да, машинага утыртып, сигналларын улата-улата алып киттеләр.

Илсөяр абыйсын кыстый-кыстый дискотекага алып чыгуына үкенеп бетә

алмады. Үзе сугышып йөрмәсә дә, Ихсанда «һәр җирдә дөреслек урнаштыру

теләге» көчле икәнен белә иде. Гауга башлану белән йөгереп килгән кыз,

абыйсының сугышып түгел, авыл егетләрен кызмаска өндәп, тынычландырырга

тырышуын күрде дә соң – аннан ни файда!

«Нишләргә? Абыйга бу хәлдә ничек ярдәм итәргә була? Әтисез генә эш

майтарып булырмы? Ничек әнигә сиздермәскә? Болай да кан басымы борчып

тора». Кызның башында сораулар өермәсе. Кем белән киңәшергә белмичә, клуб

каршында басып калган икән. Дискотеканың яме китте. Яшьләр булган хәлне

яңартып, үзара сөйләшә-сөйләшә, әкренләп таралыша башлады. Тукта әле,

Илсөяр! Юкка гына сине мәктәптә укыганда «ут борчасы» димиләр иде бит.

Син нәрсә булса да уйлап табарга тиеш! Тик нәрсә? Илсөяр клубка кереп китте.

Клуб мөдире Эльза апаларының улы Рафаэль аппаратураларны җыеп ята иде.

– Нәрсә булды соң анда, Илсөяр? Аңлый алмый да калдым. Шушы эш белән

гел иң кызык хәлләрне күрми калам инде мин, блин.

– Сиңа кызык. Менә миңа нишләргә хәзер? Абыйны да алып киттеләр бит.

Өйгә кайтып әти-әнине борчыйсы килми. Бүген булса да тыныч йокласыннар

инде. Кайтып йоклый да алмыйм. Нидер эшләргә кирәк, Рафаэль. Тик

нишләргә, әйдә уйлыйк әле.

– Ихсанны да алдылармыни? Менә кызык! Менә мәзәк! Ул да сугыштымыни?

– Анда син сугыштыңмы дип сорап торучы булмады инде. Килеп төштеләр

дә Тәбрис тирәсендә җыелып торган берничә кешене эләктереп, машинага

тутырдылар.

– Кызык хәлләр, мәзәк хәлләр диген, ә!

– Таптың инде кызык нәрсә. Тычканга үлем, мәчегә көлке! Берәр нәрсә

эшләргә кирәк дим мин сиңа. Киңәш сорыйм! Ә сиңа һаман «мәзәк», сиңа

«кызык». Нишлибез? Куеп тор әле шушы бандураларыңны.

Рафаэль Илсөяргә кызык түгел икәнен, ниһаять, аңлап, эшеннән туктады

да тавыш көчәйткеч өстенә менеп утырды.

– Нишләргә дисең инде алайса? Нәрсә булганын төгәл генә белүчедән

сорашыйк әле башта. Ситуацияне белмичә нишләп була?

Рафаэль җайлап утырган «подиум»ыннан ялт кына сикереп төште дә клуб

ишек төбенә чыгып кемгәдер кычкырды:

– Әй, кил әле монда!

Чакырган кешесе белән сүзне кыска тотты:

– Бер аягың монда, икенчесе тегендә булсын, тиз генә Бәләкәч белән Көтекне

җир тишегеннән булса да табып китер. Рафа чакыра, диген.

Карышып маташкан малай белән Рафаэльнең талканы коры булды:

– Нәрсә,бушлай кино карыйсың килми башладымыни?

Чыннан да, күпмедер вакыт үтүгә, бөтен ыгы-зыгыда катнашса да, судан

коры чыга торган, утта янмас, суда батмас өч яшүсмер пәйда булды.

– Хәзер миңа «олигарх» малае белән нәрсә булганын бәйнә-бәйнә сөйләп

бирегез әле, балалар! – диде Рафаэль. «Балалар», чыннан да, махсус карап