Фирдәвес ХУҖИН: ҺАМАН ДӘШМИ КАЛЫЙКМЫ?

Россия киңлекләрендә яшәүче урыстан кала башка халыклар өчен кара көннәр килде: якындагы берничә дистә ел эчендә аларның туган телләренә бетү куркынычы яный. Патша заманнарында, тиран Сталин хакимлек иткәндә һәм аннан соңгы Совет хакимияте чорында да "кече" халыкларның Ана телләрен үгисетү җәһәтеннән хәзерге кебек аяусыз басымның ясалганы булмагандыр, мөгаен. Мәгариф өлкәсендә яманаты белән даны таралган 309 нчы номерлы боерыкның БДИне бары тик рус телендә генә бирдерүне күздә тотуын тәнкыйтьләп бик күп галимнәр, язучылар һәм интеллигенция вәкилләре гаммәви мәгълүмат чараларында белдерүләр ясады, ошбу гамәлнең милли мәктәпләр тамырына балта чабу икәнен дәлилләп күрсәтте. Кызганычка, милли рес­публикаларның җаваплы урыннарын биләүче чиновниклар үз сүзләрен кистереп әйтә алмады. Нәтиҗәдә, федераль үзәктәге "дөнья тоткалары" азынуларында тагын да ераккарак китте: аларга уку-укыту системасын бертеллеккә калдыру гына җитмәде, инде хәзер ясалма "россиян" дигән милләт уйлап чыгару идеясе белән яна, алай гына да түгел, аны чынга ашырачаклары турында иң югары мөнбәрләрдән лаф ора. Власть вертикале хакимлек иткән унитар дәүләттә яшибез. Өлкә республика, крайларның вәкаләтләре нык чикләнгән дәүләттә. Нәрсә яшереп торырга: ике меңенче еллар башында дөньяның төрле почмакларында яшәүче татарлар һ.б. төрки халыклар белән аралашу җиңелрәк булсын өчен, латин имлясына күчү турындагы Татарстан Дәүләт Советы карарын РФ Дәүләт Думасы ил бөтенлегенә куркынычлы дигән сылтау белән юкка чыгарды. Аннары федератив дип исемләнгән, билгеле бер дәрәҗәдәге автоном хокукларга ия булган республикаларны һ.б. субъектларны үз эченә алган державада, бөтенесен бер йодрык астына туплау нияте белән, аларның болай да йолкынган хакларын дүрткә бер нисбәтендә генә калдырып, табышның 80-90 процентын үзәккә җыю сәясәте башланды. Икътисади гаделсезлеккә әле түзәр идең, ә менә милли-мәдәни хокукларыбызны да тартып алалар, чынлыкта ярык тагарак янында утырып калабыз бит. Район прокуроры вә судьяларын да Россия Президенты билгеләп куя хәзер. Хәтта полиция сержанты да "МВД РТ"га түгел, ә "МВД РФ"га буйсына. Шулай да, татар милләтенең геометрик прогрессия тизлегендә бетүгә таба баруы белән килешәсе килми. Хәзер татар авылы мәктәпләрендә дә укыту русчага күчеп бара. Алабуга районының Иске Юраш урта мәктәбендә укыту әлегә татарча бара кебек, тик байтак сыйныфларда рус телле укучылар булу сәбәпле (бик күп татар авыллары татар телен белмәүче гаиләләрнең үзләренә күчеп килү "афәтен" кичерә) мөгаллимнәр дәресләрен рус телендә уздырырга мәҗбүр була. Районда иң зур татар авылы саналган Морт тугызъеллык мәктәбендә дә шул ук хәл. Хәтта балалар бакчаларында да, рус телле нәниләр пәйда булганлык­тан, тәрбиячеләргә тәрбияне күбрәк "бөек" туган телендә алып барыр­га туры килә.

86 процент татарлар яшәүче Азнакай районының саны 6 меңнән арткан татар укучыларының бүгенге көндә нибары 25 проценты Ана телендә белем ала. Әгерҗе, Буа районнарында да шул ук хәл икән. Татарлар күпләп яшәгән башка районнарда да вәзгыятьнең шуңа охшаш икәнлегенә шикләнмәскә була. Ни үкенеч, Татарстан Конституциясе буенча респуб­ликада икетеллелек саналса да, чынбарлыкта татар теленең рәсми кулланыштан кысрыклап чыгарылуы аңа ихтыяҗны юкка чыгара.

Гади халык иҗтимагый-сәяси тормыштан ерак тора, ул илдә-көндә барган вакыйгаларны рәсми пропаганда аша беркадәр күзалласа да, асылда һәртөрле процессларга катышмый. Мәгълүм бер сәясәтченең "Народные массы - инертны" дигән сүзләрендә хаклык күп. Халыкны моңа тормыш авырлыгы; очын-очка чак ялгап бару; күпләрнең торак өчен ипотека кредиты алып, аны ничек түләп чыгарга дигән уйдан башка читкә борылып карарга да җае булмау мәҗбүр итә дип әйтергә тулы нигез бар. Боларга өстәп, илдә урнашкан тәртипсезлекләрне һәм котырынган коррупцияне исәпкә алырга кирәк.

Мәскәү тарафларында төбәк­ләрне республика статусларыннан мәхрүм итү турында янә сөйләнүләр башланды. Монысы бик начар. Әгәр дә эреләндерелгән "землячестволар"ны оештырсалар, республикабызда автоматик рәвештә президент посты юкка чыга һәм аңлашыла ки - милли азчылык саналган татарлар туган телләренең дәүләт статусыннан мәхрүм кала, ул чагында Кремль хуҗаларына һәм аларның иярченнәренә "россиян" дигән ясалма милләт проектын гамәлгә ашыру юллары да күпкә җиңелләшә. Тагын шунысы аяныч үзебездәге дәүләт тотучы ирләрдән кайберәүләрнең "моның бернинди куркынычы юк, татарлар милләт буларак барыбер сакланачак", дигән сүзләре ишетелә башлады. Ана телле мәктәпсез калдыра яздылар инде, телсез-милләтсез калдыруларына юл куя күрмик. Без колбиләүчеләр дәүләтендә яшәмибез, үзебезнең фикеребезне китереп әйтергә тулы хакыбыз бар. Бу уңайдан Татарстан Дәүләт Советы да ныклы карар кабул итәргә тиеш, РФ Дәүләт Думасы "закон" кабул иткәч кенә соң була ул. Европаның кеше хокукларын яклау комитетына, БМОның аз санлы халыкларның мәнфәгатьләрен яклау оешмасына һ.б. безләрне яклардай дөньяви нинди оешма-комитет бар - һәммәсенә ярдәм сорап мөрәҗәгать итү максатка ярашлы булыр. Соңга калмасак иде.