“Тәфтиләү” белән ачылган ишекләр

Кечкенә Мирсәет әтисе - балта остасы Миншәһитнең өй төзегәндә, арба һәм чана ясаганда сызгыруын шаккатып тыңлый. Һөнәрченең көннәр буе төрле көйләрне кошлар сайраган шикелле кабатлавына таң калып йөри.

---

Спас төбәгенең Яңа Рәҗәбеннән, хәзерге Чәчәкледән Әлки районының Татар Борнае авылына килен булып төшкән әнисе Миңлегөлнең аш-су хәзерләгәндә моңлануы да хисчән малайның күңел кыңгырауларына кагыла. Бәләкәч, әти-әнисе үрнәгендә, татар халык җырларына яңа яшәеш-яңгыраш бирергә тели. Әмма кинәт кенә ачылып китәргә уңайсызлана. Өйдә кеше булмаганда гына батырая. Янәшәдәгеләрнең күз-колагыннан ерагайгач, кул сузымындагы урманның аулак аланы да ачык һавадагы сәхнәгә әйләнә. Моңлы Мирсәет, тирә-юньне урап килгән кайтаваздан илһам алып, милли җәүһәрләрне табигать киңлегенә чыгарырга керешә. Шул чакта, үзәкне өзеп, шагыйребез Габдулла Тукай сүзләренә халкыбыз иҗат иткән "Тәфтиләү" көе ишетелә:

И мөкатдәс, моңлы сазым!

Уйнадың син ник бик аз?

Син сынасың, мин сүнәмен,

Аерылабыз, ахрысы!..

Тик Мирсәет: "Агачлыкта үзем генә", - дип ялгыша. Малайның моңлануын әти-әнисе, сеңел-энеләре Мәүсия, Рәмзия, Мөнәвәрә, Рияз, Мингазиз белән бергә башкалар да ишетә. Урман җырчысының даны Борнайга тарала. Бишенче класс укучысын мәктәп сәхнәсенә чыгара башлыйлар. Төрле бәйрәмнәрдә һәм кичәләрдә авыл клубында чыгыш ясый. "Тәфтиләү"дән соң "Зәңгәр шәл" мелодрамасыннан Кәрим Тинчурин шигыренә Салих Сәйдәшев көй язган "Кара урман"ны сузып җибәрә. Җирле һәвәскәрләрнең данын күтәреп, район мәдәният йортында, Юхмачыда, Чистайда, Казанда... лауреат дипломнары ала.

Үзенчәлекле тавыш, халык сынавын узган затлы җырлар сигезенче сыйныфны тәмамлаган Мирсәет Сөнгатуллинга Казан музыка училищесы ишеген дә тәүге омтылышта ук ачтыра. Тик уку йортының тулай торагы булмый. Фатир эзләргә, йорт хуҗасына ай саен ун сум акча чыгарып салырга туры килә. Алты балалы гаиләдән шәһәргә килгән 1953 елгы егетне чит кешедәге мондый яшәү шартлары канәгатьләндерми. Ул бер якташының: "Дәрвишләр бистәсендәге 33 нче училищеда - хөррият! Бушлай ашаталар-эчертәләр, киендерәләр, йокларга урын бирәләр", - дигән сүзләренә мөкиббән китә. Бер елдан өченче разрядлы ташчы таныклыгы ала, Чехословакиягә хәрби хезмәткә киткәнче, 9 нчы төзелеш-монтаж идарәсендә кирпеч сала. Прагада исә, "Тәфтиләү" җырын кабат искә төшереп, татар солдаты хәрби үзешчәннәр фестивалендә катнаша.

Армиядән Чаллыга кайткач, автокранда эшли башлагач, М.Сөнгатуллин шушы көйне Сабан туена килгән тамашачыларга да ишеттерә. Бәйрәмдә көтмәгәндә Казан консерваториясе ректоры Нәҗип Җиһанов игътибарына юлыга.

- Тавышың бар! Укырга кил! - ди җитәкче, һәвәскәргә визит карточкасын сузып.

Ун тонна йөк сыешлы "МАЗ-500" автомобилен йөртүче Мирсәет карышып маташа:

- Нәҗип Гаязович, киләчәктә автомеханик булырга исәп.

- Автомеханиклар күп бездә, ә җырчылар аз. Табигать биргән сәләтне үстерергә кирәк!

Чаллының "Энергетик" мәдәният сараенда да шул ук фикерне куәтлиләр:

- Мирсәет, ректор үзе чакыргач, консерваториягә иртәгә үк барырга кирәк!

Әмма төзелешне механикалаштыру идарәсе башлыгы юлга аркылы төшә. Яшь белгечне: "Укыганнан соң өч ел эшләргә кирәклекне онытма", - дип, эш бүлмәсеннән борып чыгара.

Тик күңелендә җырчы булу уе бөреләнгәч, М.Сөнгатуллин тукталып калырга җыенмый. Үҗәтләнеп юрист янына керә. Ректор биргән визитканы күрсәтә, хәлне аңлата. Хокук белгече, әйтелгән сүзләрнең дөреслеген расларга теләп, Казанга Нәҗип Җиһановка шалтырата. Сүзе югары даирәдә үтүче сәнгать әһеле исә аңа укырга теләүчене тоткарлау­ның мәгънәсезлек икәнлеген төшендерә.

Җитәкләп киләчәккә алып барган "Тәфтиләү"не искә төшергәч, Мирсәет консерватория студентына (1977-1984) әйләнә. Ике еллык әзерлек курсын үтеп, ТАССРның халык артисты, РСФСРның атказанган артисты И.Ишбүләков (1926-1998) кул астына килеп керә. Гомумән, берара әлеге остазның шәкертләре байтак була. Әмма хатыны Зөләйха Хисмәтуллина белән аерылышкач, укытучыга карата салкынлык күрсәтелә. Укучыларның күпчелеге башка мөгаллимнәрдән белем ала башлый. Мирсәеткә дә: "Син дә күч!" - диләр. Әмма студент коткыга бирелми. Осталыкка баш иеп, урынсызга кыерсытылган, кирәкмәгәнгә кимсетелгән остазы ягында кала. Үзбәкстанның Карши шәһәрендә туган, Н.Җиһановның "Җәлил" операсында төп партияне башкарып "Мактау Билгесе" ордены белән бүләкләнгән, Мәскәүнең Зур театрында чыгыш ясап данланган Идеал Дәүләт улының әйткәннәрен үтәп, җиде ел дәвамында тавышын шомарта. Атнага алты тапкыр гына түгел, өстәмә дәресләрдә дә шөгыльләнеп, консерваториянең сольный җыр кафедрасы өлкән укытучысыннан халык көйләрен, романсларны, арияләрне башкару серенә өйрәнә. Опера театрында эшләргә әзерләнә. Әмма остазы тирәсендә барган ыгы-зыгы аркасында, каршы як тарафыннан читкә этәрелә. Аның урынына башка җырчы кабул ителә. Хезмәт юлы Татар дәүләт филармониясендә башлана.

Милләттәшләр яшәгән төрле төбәкләрдә җырлап йөри башлагач, 1985 ел азагында гаилә дә тернәкләнә. Мирсәет Казанга Мәскәүдә тегүче булып эшләгән Кадрияне алып кайта. Тик буй­даклар торагында парлашучыларга аерым бүлмә бирелми. Филармония җитәкчелеге дә яшьләрне фатир белән тәэмин итү турында кайгыртмый. Иргә һәм хатынга ике төбәктә яртышар-яртышар яшәргә кала. Ахыр чиктә, әрле-бирле йөреп алҗыгач, җырчы 1987 елда Мәскәүгә күченә. Монда вокаль-инструменталь ансамбль оештыру турында хыяллана. Заманында Ринат Ибраһимов төркемендә эшләгән музыкант Рифкать Сәйфетдинов белән күрешә. Саксофонда, барабаннарда, курайда, авыз гармунында, гитарада, синтезаторда уйнаучы киң кырлы иҗатчы Мирсәетнең теләктәшенә әйләнә. Уртак тырышлык белән концерт әзерләнә. Аның беренчесе Мәскәү өлкәсе филармониясендә сәнгать советына күрсәтелә. Җырчы Мирсәет Сөнгатуллин, соңрак Равил Харисов һәм Рифкать Сәйфетдинов җитәкчелегендәге алты кешелек музыкантлар төркеме - баянчы, гобойчы, барабанчы, синтезаторчы, ике гитарачы бернинди каршылыксыз эшкә кабул ителә. "Бәйрәм" ансамбленең СССР буйлап гастрольләре башлана. Әлбәттә, Татарстан башкаласы Казан да читтә калмый. Яшьләр үзәге концерт залында ун көн тамаша күрсәтелә.

Мәскәү артистларына татар халкы җитәкчесе Минтимер Шәймиев тә игътибар бирә. Мирсәеттән:

- Нишләп син Мәскәүдә эшлисең, ә Казанда түгел? - дип сорап куя.

- Монда яшәргә урын юк.

Күп сәнгать әһелләрен торак­лы иткән Шәймиев җырчыны Татарстан Министрлар Советы рәисе Мөхәммәт Сабиров янына җибәрә. Нәтиҗәдә 1991 ел башында Сөнгатуллиннар гаиләсенә ике бүлмәле фатир бирелә. Ә Мирсәет урынына эшкә Хәния Фәрхи килә. Соңрак, "Бәйрәм" ансамблендә танылгач, ул да Татарстанга әйләнеп кайта. Сәнгать әһелләрен шулай барлап торганы өчен, җырчы Минтимер Шәрип улына зур рәхмәтен белдерә. Дәүләт эшлеклесен 80 яшьлек гомер бәйрәме белән котлап, гаилә иминлеге, исәнлек-саулык тели.

Лирик баритон тавышлы Татарстанның халык артисты (1998), Россиянең атказанган артисты (2009) Мирсәет Сөнгатуллин үткәндәге хатирәләрне яңарткач: "Татар җырчылары исәбе 2000 гә җитүне әйтәләр, - дип куя. - Компьютер ярдәмендә фонограмма яздырып, телевидениедән күренүчеләр, ыбыр-чыбыр җырларны әйләндерүчеләр ишәйде шул. Әмма башкаручыларның концертта авыз ачып тору шаукымы озакка бармас. Йөрәктән чыккан халык җырлары, китапта гына калмыйча, яңадан тамашачыларга әйләнеп кайтыр". Мирсәет моңа җирлек тә әзерләшә. Еллар дәвамында бүленә-бүленә 14 сәгать моңланып, бөек татар халкының 205 җырын, шул исәптән күп ишек­ләрне ачтырган "Тәфтиләү"не дә аудиодискка яздырып, чит илләрдәге милләттәшләргә, Татарстандагы мәктәпләргә, клубларга, мәдәният йортларына, китапханәләргә тарата. Әмма бу соңгы чик түгел. Туп­лаган хәзинәсендә тагын 50 ләп халык җыры шәйләнә. Татар композиторлары иҗат иткән эстрада җырлары да 200 дән артып китә. М.Сөнгатуллин: "Көнчелеккә каршы тору өчен, үзеңнең иҗатыңны булдырырга кирәк", - дип, аларны да халыкка кайтарырга җыена.

Халык җырчысының 1987 елгы Алмазы да сәнгать юлыннан атлый. А.Сөнгатуллин, әтисенең яшьлек хыялын чынга ашырып, башта Казан музыка училищесын тәмамлый. Клавдия Щербинина классында халык җырларын, фольклор әсәрләрен, романсларны, арияләрне башкару осталыгын арттыра. Казан дәүләт консерваториясенең Мөнир Якупов классында да шул ук юнәлештә эшчәнлек алып бара. Ә өченче курска Мәскәү дәүләт консерватория­сенә кабул ителә. Россиянең халык артисты Леонид Земненко ярдәме белән опера җырының тирән катламнарына үтеп керергә омтыла. "Яңа опера" театрындагы хезмәт юлын кечкенә партияләрдә катнашудан башлап җибәрә. Өч ел эчендә, Россиянең күп шәһәрләрендә чыгыш ясагач, Австриянең - Вена, Кытайның - Шанхай, Ирландиянең Дублин шәһәрләренә барып җитә. Утыз яшьлек егет операдан читләштерелгән әтисе күтәрелергә өлгермәгән биек­лекләрне яуларга омтыла.