Чуашстан илендә

Борын төбендәге Чуашстан районнарына инде 15 ел буе барганым юк иде. Туган нигезе - Чичкан авылының 350 еллык тантанасына каләмдәшем Ркаил Зәйдулла кунакка дәште. Берочтан даннары таралган Шыгырдан, Урмай, Тукай авылларын да күреп кайттык. Нәтиҗә кып-кыска: анда гомер итүче милләттәшләрнең тормыш-мәгыйшәте тиңсез сокландырды.

---

Яманат сату күңелемә бик үк ятмаса да, Җәлилгә яңа музей-комплекс ачу тантаналарына баргач, аның туган авылында кичергән үкенечләр бәгыремне телә. Мостафада элеккеге колхоз урынында "җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять" ише оешма да калмаган, күпчелек ирләр йә район үзәгенә, йә Оренбургның үзенә үк йөреп, җан сакларлык хезмәт хакы эшли. Шуңадырмы, хуҗалыкларда мал тотучы кешеләр бик санаулы, хәтта бәрәңге бакчалары арасыннан икесенең берсен алабута баскан. Туган авыл үгигә әйләнгәнгә, 18 ел буе Мостафада һәм аның күрше-тирәсендәге татар авылларында газиз Сабантуй бәйрәменең дә узганы юк икән. Хәер, Татарстаннан читтәге төбәкләрне генә яманлау да урынсыз, хәтта үзебездә дә ничәмә-ничә йөз авыл Сабантуйлар уздыру гадәтен онытты бит инде...

Хәтер сандыгында менә шундыйрак та "истәлекләр" йөргәч, Чуашстанның Комсомол һәм Батыр авылларында күреп кайт­кан мәгыйшәт каршында баш имичә дә булмый. Авыл юбилее хакына оештырылган Сабан туена кайткач, иң әүвәле, мин шул хакта әйтим. Аны уздыру өчен республика яки район хакимияте сыңар тиен акча да бүлеп бирмәгән, әмма "туган" тантаналары хакына Чичкан халкы үзе 350 мең күләмендә вакыф сәрмаясы җыйган. Шул "сәдака" көрәштә җиңәчәк батыр өчен сокланырлык тәкә генә түгел, истәлеккә калачак суыткычлар, башка бәйгеләрдә җиңүчеләр өчен күптин-күп бүләкләр юнәтергә дә, Сабантуй узачак мәйданны затлы итеп бизәргә, килгән кунакларга чәй эчереп чыгарырлык чатырлар корырга, сый-нигъмәткә дә җиткән. Шунысы мактауга лаек, авылның җирле үзидарәсеннән тыш, дини мөтәвәллияте һәм башлыкларның гамәлләрен күз уңында тотучы җәмәгать шурасы да бар. Сабантуй үткәрү өчен тупланган вакыф акчасының 70 мең сумга якыны артып калган икән, ул сумманың быел ук шушы мәйданны затлы рәшәткәләр белән уратып алырга тотылачагын алар безнең күз алдында күмәкләшеп хәл итте дә куйды. Мондый бердәмлек Октябрь инкыйлабына кадәр, әле йөз еллар элек үк яшәп килгән йолаларның кайтавазы сыман, гаҗәп инде, гаҗәп...

Ә Чуашстандагы татар авылларының һәркайсы каршында тирән баш иярлек. Шыгырдан авылында элек тә җиде мәчет бар иде (аның берсе совет хакимияте елларында да эшләп торган), әнә, 2010 елда 8 нче мәхәллә мәчетен дә шаккатыргыч төзеп куйганнар бит! Затлы кирпечләрдән өч катлы итеп калыккан Аллаһ йорты, ян-якларда очына үрелеп карасаң түбәтәең төшеп китәрдәй мәһабәт өч манара. Исемен "Өч сәхабә" мәчете дип кушканнар (Мөхәммәд пәйгамбәрне күреп белгән мөридләренең безнең якларга килеп чыгу-чыкмау мөмкинлеге турындагы тарихи бәхәсләргә кереп тормыйк). Иң мөһиме: Шыгырдан халкы һичнинди хакимият әһелләре каршында да акча теләнеп йөрмичә, фәкать үзләрендә яшәгән авылдашлары хисабына теләсә кайсы мөселманны сокландырырдай мәчет хасил иткән, мондый Аллаһ йорты безнең Татарстандагы авылларның төшенә дә керми. Әйткәч-әйтим: Яр Чаллыда төзелергә ният иткән җәмигъ мәчет инде 27 ел элек салып куйган фундаментыннан ары үсеп китә алмый. Безнекеләр күк йөзеннән алтын каурыйлы кош тоту турында хыялланып вә очынып йөргән арада, әнә, Ижау каласында инде мәрхүм булыр­га өлгергән Флүн Мирзаянов җитәкчелегендәге иҗтимагый үзәк удмурт мәркәзенең үзәгендә милләттәшләрдән җыелган 40 миллион сум вакыф хисабына өч катлы мәчет төзеп куярга өлгерде. Билгеле ки, бу өлкәдә шыгырданлылар да безнекеләр борынына чиертә.

Урмай авылындагы Болгар мәчете дә сокландыргыч матур. Бәлки, кырык төрле түрәләр каршында акча теләнеп түбәнсенүдән азат булгангадыр, алар бер-бер артлы ике манаралы Үзәк мәхәллә мәчетен дә, безнең Болгар каласындагы борынгы манараларыбызның кечерәйтелгән масштабтагы мәчетен дә күтәреп куя белгән. Үзвакытында чуаш халкының Бөек Болгар дәүләте составында яшәвенә, безнең мең еллар буе дәвам иткән бергәлеккә тарихи һәйкәл дә бу...

Урмайдан кул сузымында гына Тукай авылы бар (ул тарихи документларга Токай булып кергән). Шунда ике-өч ел элек кенә мәхәллә мәдрәсәсе ачып куйганнар (исәпләре башлангыч мәктәп рәвешендәге чын мәдрәсә ачу булса да, мәркәз уткүзләре моңа киртә салган, шуңа аны мәхәллә каршындагы ирекле уку йорты итеп кенә оештырырга мәҗбүр булганнар). Мәдрәсәдә дистәләгән сабыйлар да, абый-апалар да гарәп әлифбасын, гарәп телен, Коръән һәм дөнья­ви тәгълимат үзләштерә. Бу уку йортын да тукайлылар үзләре җыйган вакыф акчасына төзегән, аны ачкан вакытта килеп, Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов та аларга бәләкәй автобус бүләк итеп киткән. Ни гаҗәп яки ни үкенеч: нәкъ шушы мәдрәсә төзелешен тәмамлап яткан чакта саксыз чык­кан янгыннан өч күрше гаилә барча хуҗалык һәм мөлкәтеннән мәхрүм калган икән, авылдашлары янә үзләре хисабына бичараларга бер ай эчендә өр-яңа йортлар калкытып та биргән. (Мин 1960 елларда Кукмара районының Толлы авылында булып узган коточкыч янгынны хәтергә төшереп баш ватам. Ул вакытта 84 хуҗалык янып юкка чыккан. Район җитәкчелеге һәр колхозга йөкләмә җиткергән дә алар икешәр-өчәр йорт калкытып, Толлыда юкка чыккан урамны бер җәй эчендә кире кайтарганнар. Алла сакласын, хәзер андый бәла-каза туса, бичара халыкка ярдәм кулы сузардай инвесторлар табылырмы икән?)

Чуашстандагы һәрбер татар авылында диярлек менә шундый мәдрәсәләр эшли. Сабыйлар шуларда татарча да, гарәпчә дә укырга өйрәнә, һәркайсында кече яшендә үк Галиҗәнап Китапка мәхәббәт тәрбияләнә. "Имтиханнарны русча бирү турында закон керттеләр дә балаларыбыз туган телләрендә уку һәм аралашудан туктады, татар теле бетә", дип зарланыр­га үтә яратабыз. Ә бактың исә, әнә, асыл милли аң сакланган төбәкләрдә дин әһелләребез дә Ана телебез сагына чыгып баскан, ахыр чиктә, бездә Батыршалар һаман бар икән бит!..

Мондагы татар авылларының искиткеч гүзәллеге, икешәр катлы ташпулатларда яшәгән халкының уңганлыгы-булганлыгы турында сөйләп тормыйм. Җанны бүтән төрле, яңа сорау борчый: нишләп бездәге эшкуарларны очсыз-кырыйсыз сандагы салымнар күләме белән бугаздан алдылар да, алар нилектән банкларындагы хисапларын ябып, үз кәсепләрен күршедәге Ульян, Удмуртия, Чуашстан җирләренә күчереп куйдылар соң? Донорлык, алдынгылык турында күкрәк суккан газиз туфракта да халкыбызга мәгъ­рур урман кебек тезелешеп, күкрәк киереп гомер кичерердәй форсат ачылырмы?..