Рамил КУРАМШИН: «Кайтарыгыз халык җырларын!»

Бүгенге техника, технология культы заманында, татар эстрадасы туры һәм күчерелмә мәгънәдә "шәрәләнә" барган бер вакытта, мәшһүр аксакал музыкантыбызның сүзләренә колак салу комачау итмәстер, шәт!

---

- Ишеттем мин аны, әлбәттә, анда сәхнә уты да шәп куелыр, башкасына да тел-теш тидерерлек булмас, тик менә татар моңы булырмы икән анда? Безнең бер авыру бар: урыска табыну. Хәер, урыс үрнәкне Көнбатыштан алмакчы, гәрчә үз эстрадаларында да - вакханалия. Анда рус җыры калмаган. Зыкиналар кайда бүген? Яшьләр бөтенләй мәсхәрә, хәлләре безнекеннән дә мөшкелрәк. Дистәләгән телеканаллар, радиоларында ник бер рус халык әсәре яңгырасын? Космополитик җырлар гына мәйдан тота. Ул маймыллануларына түзәрлек түгел. Ә безнең татар шуларга тиңләшергә омтыла... Бу - бик киң тема. Мин филармониягә килгәндә, олы буын артистлар эшли иде. Алар бөтенләй башка дөньядан - чын сәнгать кешеләре. Ә хәзер бизнесмен-артистлар заманы китте. Аларның бар максаты: ничек күбрәк акча эшләү. Атказанырлыгы булмаса да, атказанган исемен дә алып куя алар. 40 ел элек бакыйлыкка күчкән легендар Зифа апа Басыйрованың атказанган дигән исеме генә бар иде. Ә аның тырнагына да тормаганнар халык артистлары булып бетте. Гөлсем Сөләйманова, Рәшит Ваһапов, Габдулла Рәхимкулов, Әлфия Афзалова, Илһам Шакиров белән чагыштыр­ганда, бүгенгеләренә нинди бәя бирергә мөмкин?

Төп бәла - татар мәктәпләрен ябалар, уку йортларында татар рухы юкка чыгып бара. Шәхсән үзем баянчы буларак әйтәм: хәзер баянчылар музыка мәктәбен, училище, консерватория тәмамлыйлар, техникалары бик әйбәт. Әмма иң мөһиме - милли рух, моң юк! Алар без тыңлап үскән баянчыларны бөтенләй белми, хәтта безнең буын музыкантларын тыңламаучылар да бар.

- Эстрада гына торгынлык кичерә, дип әйтеп булмый, ул сәнгатьнең бөтен төренә дә кагыла. Мәсәлән, мин Казанга килгәндә, Г.Камал театрында Хөсәен Уразиков, Фатыйма Ильская, Хәлил Әбҗәлилов, Фоат Халитов, Габдулла Шамуков кебек артистлар зур абруйда иде. Сәхнәдә алар уйнамый, яши иде. Ә хәзер Камал театрына барырга кот очып тора, акыралар-бакыралар... Музыкага килгәндә дә - шул ук хәл. «Татар моңы» фес­тиваль-конкурсын гына алыйк, мин анда 6 ел жюри әгъзасы булдым. Конкурста йөзләгән җырчы катнаша. Араларында сирәк-мирәк булса да ике-өч җырчы дөрес юл белән барса (халык җырларын, чын композитор әсәрләрен башкарса), кеше чыгар иде моннан, дип уйлап куям. Юк бит, мөстәкыйльлеккә чыгалар да, хәзерге заман агымына кушылып китәләр, чөнки аларда миллилек бик сыек. Алар башкарган әсәрләрне анализласаң, йә урланган, йә пентатониканың исе дә булмый. Җырына хет рус сүзләрен әйтеп җырла инде!

- Бернинди дә контроль юк! Элек опера театрында һәм филармониядә генә җырчылар эшли иде. Алар икесе дә - хөкүмәт оешмасы, анда контроль - сәнгать советы бар. Хәзер бернинди тикшерү юк. Ни теләсәләр, шуны кыланалар!..

- Велосипед уйлап чыгарма инде, дип әйтәләр. Ул бит инде уйланылган. Болар барысы да татар мәдәниятен, тарихын белмәгәнлектән килә. Рухында, күңелендә юк кешегә, ни дисең инде? Мәнсезлек, наданлыктан инде бу. Андагы аһәңне тоймыйча, надан карашта торып, нидер майтаралар. Татар әсәрләре бормалары белән үзенчәлекле, бер генә деталенә кагылсаң да, тулы бер композиция югала, гарипләнә. Янәсе, яңалык кертәбез, диләр. Бу бернинди үсеш түгел, ә начар, бөтенләй кирәкмәгән яңалык! Әлфия апа Афзалова, Илһам абый Шакировлар үз иҗатында яңалык кертте. Алар милли нигездә яңартты. Ходай биргән матур тавыш тембры моңа мөмкинлек тә бирә иде, алар татар җыр сәнгатендә, чыннан да, үсеш ясады. Ә музыкантлары нинди иде аларның?!...

Рухында булмагач, ник шунда биш консерватория тәмамламасын... Кабатлап әйтәм: техника көчле, ә менә миллилек, моң юк инде. Музыка - спорт түгел! Бөтен тормышыбызны тизлек чолгап алды. Кая ашыгалар - белгән юк. Бу хакта еш уйланам, күбесе укыган да, "грамотныйлар" да, ә менә миллилек аксый... Фәлсәфи сораулар бу... Безгә кадәр килгән буын баянчылары махсус укымаган да, ә менә уйнаулары күңелгә сары май булып ята, чөнки алар - табигатьтән талантлы. Үзем дә шуларның уйнауларын радиодан, авылга килгән музыкантлардан тыңлап үстем. Мин аларга күктән төшкән пәйгамбәрләргә баккан кебек карый идем!

- Илһам Шакиров җитәкчелегендәге концерт бригадасында 20 елга якын эшләдем бит әле мин. Айлар дәвамында гастрольләрдә йөри торган идек. Һәр көн җыр­лаганын тыңлыйм, дигәндәй. Көненә икешәр концерт биргән чаклар булды. Аның белән эшләгәндә зур сәнгать мәктәбе уздым. Опера җырчылары өчен ике ел Италиягә барып стажировка узу зур дәрәҗә саналса, элегрәк Илһам Шакиров бригадасында йөрү музыкант өчен зур мәртәбә иде. Илһам аганың моң мәктәбендә әсәрне ничек уйнау, халыкка ничек җиткерүнең бар нечкәлекләрен күңелемә сеңдердем. Татар халык җырлары солист, музыкантларга мөмкинлекләрен ачарга ярдәм итә шул...

- Нишләп булмасын ди? Альбинаның әтисе - баянчы, музыка училищесын тәмамлаган, аннан соң гына әле юристлыкка укыган. Альбина - кечкенәдән Үзбәкстанда татар җырларын пластинкалардан тыңлап үскән бала. Монда ул үсмер чагында «Татар җыры» конкурсында моңлы татар халык әсәрен башкарды. 50 яшьлек юбилеемда да минем моңлы җырымны җиренә җиткереп җырлады, ә мин баян­да уйнадым. Альбина, илләр гизеп, дөньяның иң мәртәбәле сәхнәләрендә чыгыш ясый. Америкада стажировка узганда, сольный концерт биргәнен сөйләгән иде. Шул концертта берничә моңлы татар халык җырын да башкарган. Залда күз яшьләрен сөртеп утыручылар булган. Татар моңы - Америка тамашачысының да күңелен кузгата алган! Димәк, безнең моң әллә кайлардагы халыкның күңеленә дә үтеп кергән! Альбинаның мондагы концертларында да булганым бар. Ул һәрвакыт, дөнья опера классикларын башкарганда, үзебезнең татар композиторлары әсәрләренә дә игътибар бирә. Программасын татар халык әсәрләре белән бизәп җибәрә. Дөньяның иң затлы залларында зур алкышларга күмелгән опера җырчысының үз телендә татар әсәрен башкаруы күп нәрсә хакында сөйли. Ә без мескенләнәбез, халык җырлары белән ерак китеп булмый дип, үз-үзебезне алдыйбыз. Бер вакыйганы сөйлим. Ростропович парк яныннан узып барганда бик күп халык җыелганын һәм атлы милиция торганын күреп ала. Нәрсә булганын белү өчен ярдәмчесен җибәрә. Илһам абый Мәскәүнең җәйге театрында концерт куя, акапелла (музыкасыз гына) "Кара урман"ны башкара икән. Ростропович җыр­ны тыңлап бетергәч: «Народ, у которого есть такие песни и такие певцы, это - великий народ!» - дигән. Ә хәзер өч тиенлек җырга ух-ах киләләр... Әлбәттә, андыйлар белән дөньяга чыгып булмый инде.

- Хәзер чын милли җырларыбыз, композитор әсәрләре - үги бала хәлендә. Бүгенге эстрадада аны ишетү мөмкин түгел. Халык җырын башкарсалар да, такмак рәвешендәге кебекләрен генә яңгыраталар. Авыз тутырып, күк­рәккә салып, моңлы бер әсәрне җырлаучы юк. Татар концертлары ресторан тамашаларына әверелеп бетте. Илһам абый концертларына Сәйдәш, Яхин әсәрләре алына, төп юнәлеш - милли моң иде. 1969 елларда, сорап-сорап, «Әниемә хат»ны җырлатканнары хәтердә. Залда утырган кайберәүләрнең күзләрендә яшь тамчылары ялтырый торган иде. Хәзер концертта күз яшьләрен сөртеп утырган адәмне күргәнегез бармы?! Күңел тулырлык җыр яңгырамый да бит. Концертның миссиясе күңел ачтыру, ял иттерү генә түгел. Күңелне чистарту, сафландыру, уйландыру да урыны ул олы сәхнә. Җырчыларыбыз милли горурлык уятырга тиеш. Тамашачы залдан пакьләнеп, иманын яңартып чыгарлык булсын!

«Intertat.ru».