Революция давылы: Россия тарихында 1917 ел

1917-1918 еллар Россия тарихына зур вакыйгалар белән теркәлгән. 100 ел элек илдә, бер эзгә төшеп, үз агымы белән барган тормышның астын өскә китереп, зур тетрәнүләр алып килгән революцияләр давылы кузгала. Россиядә сугышлар, кораллы восстание­ләр башлана. Февраль революциясе барышында монархларның бәреп төшерелүе, төрле сәяси төркемнәр оешып, аларның бер-берсе белән бәрелешүләре, октябрь аендагы революциядән соң ил башына большевиклар килүе Советлар иле дигән дәүләтнең тууына китерә. Әлеге вакыйгаларга бер гасыр тулу уңаеннан, Татарстан Милли музеенда "Революция давылы: Россия тарихында 1917 ел" дигән күргәзмә эшли башлады. Мирасханәнең зур бер залын - 400 квадрат метр мәйдан биләгән экспозиция Казан губернасында революцион вакыйгаларның барышы турында сөйли, шул чорның мөһим этапларын чагылдыра һәм ул вакыттагы вакыйгаларны шактый тирән күзалларга мөмкинлек бирә. Милли музейның генераль директоры Гөлчәчәк Нәҗипова, тарихчы, академик, проектның фәнни консультанты Индус Таһиров, галимнәр, язучылар, журналистлар, Россия төбәкләрендә эшләүче Ленин музейларыннан да вәкилләр катнашында тантаналы төстә ачылды.

---

Проектның фәнни консультанты Индус Таһиров мондый киң колачлы күргәзмәнең беренче тапкыр күрсәтелүен һәм чын мәгънәсендә вакыйгаларны җентекләп, тәфсилләп күз алдына китерә торган итеп эшләнүен искәртә. "Бик күп документлар табылган, чын мәгънәсендә 1917 елның октябре күз алдына килеп баса. Күргәзмә революция каһарманнарын, аның җитәкчеләрен генә түгел, аларның яшәү рәвешләрен дә, мөмкинлекләрен дә күзалларга ярдәм итә", - ди ул.

Күргәзмәдә революциянең төп вакыйгалары хронологик рәвештә күрсәтелә: 1917 елга кадәрге губерна тормышы, самодержавиегә каршы февраль халык чыгышлары, Казанда Октябрь кораллы восстаниесе... Алар экспозициядә сирәк очрый торган экспонатлар, документлар, фоторәсемнәр (барлыгы 1200 нән артык) аша дәлилләнә. Татарстан Милли музее тупланмалары нигезендә корылган күргәзмәдә Николай патша Икенченең тәхеттән ваз кичүе турындагы рәсми документның факсимилесын, Вакытлы хөкүмәтнең башта министры, аннары министр-рәисе булган Александр Керенскийның, Казан университеты, Кремль янында, Театр мәйданында халык митинг­ларының, солдат колонналарының фоторәсемнәрен, рус һәм татар телләрендә Совет хөкүмәтенең тынычлык һәм җир турындагы беренче декретларын, агитацион плакатларны, сәяси партияләрнең листовкаларын, революция барышын яктырткан рус һәм татар телләрендәге газеталарны, хәрби корал, лозунглар, шул елларда нәшер ителгән открыткаларны, вакыйгаларның эчендә кайнаган шәхесләрнең шәхси әйберләрен күрергә мөмкин.

Бу елларда Казан - Россиянең иң зур хәрби округының башкаласы. Аңа ун губерна, ике өлкә керә. Экспозициянең бер өлеше шушы хәрби округка багышланган. Биредә Казандагы Пехота училищесының 1915-1917 еллардагы чыгарылыш альбомнары, Казансу елгасы аръягындагы солдат казармаларындагы митингларның фоторәсемнәре куелган. Янәшәдәге почмак исә революционерлар Мулланур Вахитов һәм Владимир Адоратский турында сөйли.

Хәрби округка кергән төбәк-губерналардагы гаскәрләр Казанга карап тора. Анда берәр хәл булса, алар аны кабатларга әзер... Казанда 5 октябрь көнне эшчеләр стачкасы булуы теркәлгән. Анда 40 мең кеше лозунглар, плакатлар күтәреп урамга чыга. Шуннан соң 15 октябрьдә митинг була. Анда шулай ук кырык мең солдат катнаша. Алар "Властьны - советларга" дигән лозунгны алга куя. 24-26 октябрьдә власть советлар кулына күчүе турында хәбәр ителгәч, башка урыннарда да кузгалышлар башлана. Ләкин ул шәһәрләрнең берсендә дә кораллы восстание булмый. Чөнки алардагы советлар күпчелек большевиклардан тора. Властьны игълан гына итәләр. Ә менә Казанда, бик сирәк шәһәрләрдә булганча, кораллы бәрелеш була. Большевиклар шушы кораллы бәрелеш нәтиҗәсендә генә властька ирешә. 1917 елның ноябрендә губернаның шәһәр һәм өязләрендә дә яңа хөкүмәт урнаша башлый. Спас, Чистай, Тәтеш, Лаешта идарә Советлар кулына күчә. Аның тарихтагы мөһим сәхифәләренең берсе булып милли республикалар һәм автономияләр, шул исәптән 1920 елда Татарстан АССР төзелү тора.

Бу экспонатларның барысын бергә туплап күрсәтү вакыйгаларны дөрес һәм бөтен тулылыгы белән аңларга ярдәм итә. Экспозициядә кораллы восстаниенең башында торган 25 яшьлек прапорщик Николай Ершов турында да шактый мәгълүмат бар. Аның, шушы бәрелешләрнең җитәкчесе буларак, юнкерларга каршы гарнизон оештырып, Вакытлы хөкүмәт җитәкчеләрен, хәрби округның командующиен һәм генералларны кулга алган кеше булуы мәгълүм. Н. Ершовның, Казанны беренче мәртәбә Иван Грозный яулады, икенче мәртәбә мин алдым, дип мактанып дустына язган телеграммасы булуы да билгеле.

Революциянең татар халкы өчен генә түгел, тулаем ил өчен тискәре яклары күп була. Ә милләтебезне күтәрү өчен, әлбәттә, бу елларда уңай шартлар ачыла: "Идел-Урал" республикасын оештыру эше башланып китә. Уфада Милли мәҗлес сайланып, штатның коллегиясе төзелә, аның башында 22 яшьлек прапорщик Ильяс Алкин һәм аның бертуганы Җиһангир Алкин тора. Аларның ярдәмчесе - язучы Галимҗан Шәрәф. Ул - "Идел-Урал" республикасының картасын төзегән, чикләрен билгеләгән шәхес. Революциядә катнашучылар арасында Назар Ежовны да күрергә мөмкин. Ул Н.Ершовтан соң шушы округның җитәкчесе була. Татар большевикларыннан мөселман социалистлар комитеты җитәкчесе Мулланур Вахитов (ул большевик та түгел) игътибарны җәлеп итә. Ул барлык социалистларны да үз тирәсенә туплаган, яшь булуына карамастан, бик зур эшләр башкарырга өлгергән. Аның максаты, властьны яулап алып, татарларга азатлык бирү була. Әмма социалистлар комитеты җитәкчесе тарафыннан кайбер хаталар җибәрелә. Мулланур Вахитов һәм Шамил Усманов большевикларга кирәгеннән артык ышана. Ә большевиклар исә аларны алдый. "Идел -Урал" штатын игълан итүнең хәтта көне дә тәгаенләнә. Ләкин бу көтелгән вакыйга булмый кала. Чөнки большевиклар, моның өчен сугышып йөрисе юк, татар-башкорт республикасы төзибез, аның чикләре нигездә шулай ук була, дип ышандыра. Ә үзләре, төнлә килеп, Ильяс Алкинны һәм җитәкчелекне кулга ала һәм шуның белән "Идел-Урал" республикасын оештыруга нокта куела. Моңа үзебезнекеләрнең дә ярдәме була. "Идел-Урал" штаты белән бәйле вакыйгаларда Россиядә XIX гасыр урталарында барлыкка килгән вәисиләр хәрәкәте дә шактый роль уйный. Экспозициядә вәисовчылар штабының фоторәсеме дә куелган. Уфа губернасы һәм Казан, Оренбург, Вятка, Пермь, Самара, Сембер губерналарының татар-башкортлар күпләп яшәгән өлешләре керергә тиеш дип тәгаенләнгән Татар-башкорт Республикасы да булмый кала. Аннан соң Татарстан Республикасын оештыру башлана. Экспозициядә бу вакыйгаларның дәлилләре булган флаг, гербның Бакый Урманче тарафыннан эшләнгән беренче рәсеме, карта, Татарстан автономияле Совет Социалистик республикасы игълан ителү уңаеннан оештырылган тантаналы банкетка чакыру билетын күрергә мөмкин.

1905-1907 елларда Казанда күп листовкалар таратыла торган була. Мөрәҗәгатьләрдә, өндәмәләрдә эшчеләр, солдатлар, укучыларның таләпләре язылган. Шунда ук бу елларда татар телендә сәяси листовкалар, брошюралар нәшер иткән, танылган революционер Хөсәен Ямашевның шәхси ядкәрләрен дә күрәбез: ул җитәкләгән әдәби түгәрәк әгъзаларының фоторәсеме, кара савыты революционерның ул еллардагы хисләрен саклый кебек. Ул 1907 елның гыйнварында Оренбургта беренче социал-демократлар газетасы "Урал"ны оештыра. Аннары шул ук елны, Казанга кайтып, революцион хәрәкәтләрдә катнаша.

Күргәзмәдә безнең яклардагы революция вакыйгаларының алгы сафында булган Виктор Тихомирнов, Владимир Адоратский, Садри Максуди, Мулланур Вахитов, Гаяз Исхакый, Николай Ершов, Якуб Чанышев һәм башкалар хакында аларның шәхси әйберләре, документлары, фотосурәтләре сөйли.

Әйтик, экспозициядә Гаяз Исхакыйга бәйле ядкәрләр тамашачыларда аеруча зур кызыксыну уята. Язучы, татар милли азатлык хәрәкәте эшлеклесенең сәяси карашлары белән сул флангта - эсерлар ягында булуы мәгълүм. Язучы рәсми документларда чыгышы белән крестьян дип исәпләнгән. Беренче тапкыр кулга алынуы исә, әтисе начар күргәнлектән, мәчеттә мулла вазифаларын башкаруга бәйле. Аны крестьяннар арасында пропаганда алып баруда гаеплиләр. Гаяз Исхакыйның кулга алыну вакыйгалары экспозициядә полиция кәгазьләре өчен рәсми төшерелгән фоторәсемнәр, Казан төрмәсе ишеге аша искә алына. Моннан тыш күргәзмәдә Гаяз Исхакыйның тоткынлыктагы чоры тагын бер кызыклы документ аша истә кала. Аның җәмәгате, туганнары рус телен белми. Ә төрмә күрешүләрендә рус телендә генә сөйләшергә ярый. Шуңа күрә язучы, Казан төрмәсендә утырганда, үзләренә татарча сөйләшергә рөхсәт сорап, гариза (прошение) язган. Бу документ та экспозиция­дә урын алган. Анда Казан губернасы прокурорының "Разрешить свидание при присутствии надзирателя, который владеет татарским языком", - дип язып, имзасын куйган. Биредә шулай ук Йосыф Акчураның култамгасы белән "Аң" журналын, язучының әсәрләрен, фоторәсемнәрен, ул чыгарган "Ил" газетасын күрергә мөмкин. Моннан тыш Гаяз Исхакыйның Анкарадан кайтартылган шәхси әйберләре дә экспозициядә урын алган. Аның өстәле, кәнәфие, термомет­ры, сәгате, портмонесы, җиң каптырмаларын һәм якалар саклау өчен футляры, ручкасы, пычагы, кайчысы - язучының мөһаҗирлек чоры истәлекләре. Күргәзмәдә Гаяз Исхакыйның тормыш юлына һәм эшчәнлегенә багышланган электрон киоск та урнаштырылган. Анда аның туган нигезеннән алып вафатына кадәрле барлык мәгълүматларны табарга мөмкин. Анда тетрәндергеч вакыйгалар да хәтсез. Язучының барлык туганнарының репрессиягә эләгүе дә авыр хисләр уята. Гаяз Исхакый кызын фин татарлары ярдәме белән генә үз янына алып китә ала. Язучының Горький белән хат алышулары да кызыклы. Алар янәшәсендә Садри Максудиның шәхси ядкәрләре урын алган. Әлбәттә, бу ике шәхес (Садри Максудиның карашлары либералларга якынрак була), сәяси карашлары төрле юнәлештә булса да, 1917 елда күп мәсьәләләрдә уртак фикергә килгәннәр.

Моннан тыш, төбәктә татар мөселман хатын-кызлар хәрәкәте дә җәелә. Алар хатын-кызларга урта белем бирә торган уку йорты ачу өчен көрәшәләр. Анда дөнья­ви фәннәрне дә укыту максат итеп куела. Әмма бу мәсьәлә дә дәүләти дәрәҗәдә хәл ителми. Шәхси уку йорты ачуга гына рөхсәт алына. Бу вакыйгаларның шаһиты итеп, күргәзмәгә Фатиха Аитованың, аның укучылары, мәктәп укытучыларының фотолары куелган. Ф. Аитова 1916 елда үзенең татар кыз балалары өчен мәдрәсәсен урта белем бирә торган гимназия итеп үзгәртә. Шунда ук халкыбыз­ның тагын бар данлы кызын - Сорбонна университетын тәмамлаган Сара Шакулова фотосын күрергә мөмкин.

Хатын-кыз революция хәрәкәтенең вәкиле, мөселман социалистик комитеты рәисе урынбасары, Милли мәҗлес депутаты Әминә Мөхетдинова фоторәсеме дә игътибарны җәлеп итә. Шулай ук Сөембикә манарасыннан патша империясе гербын төшерүдә катнашкан мөселман хәрби бюросы әгъзалары төркемен дә күрәбез.

1905-1907 татар иҗтимагый-сәяси хәрә­кәтендә мәдрәсә шәкертләренең дә актив катнашуы билгеле. Алар уку йортын үзгәртеп коруны - белем бирүнең яңа алымнарын кертүне таләп итә. Яшьләрнең бу омтылышларына бер яктан дин тарафдарлары аяк чалса, икенче яктан хакимият каршы була. Шуңа күрә революцион хәрәкәтләрдә катнашкан шәкертләрне мәдрәсәләрдән куганнар. Әйтик, драматург Кәрим Тинчурин "Мөхәммәдия" мәдрәсәсеннән шушы сәбәпле чыгарыла.

1917 елның апрель аенда Казанда мөселман хатын-кызлар съезды була. Шушы уңайдан тәкъдим ителгән фоторәсемдә татар мөселман хатын-кызлар хәрәкәтенең актив катнашучылары сурәткә алынган. Әлбәттә, 1905-1907 һәм 1917 еллар революцияләре чорында татарларның мәдәни тормышы да активлаша. Экспозициядәге "Сәйяр" труппасы куйган "Алдым-бирдем" спектакленең программасы шушы хакта сөйли.

Революцияләр көндәлек матбугат чаралары - газета-журналлар дәррәү чыга башлауга да юл ача. Һәр партиянең үз басмасы барлыкка килә. Күргәзмәдәге типография станогы, "Сөембикә", "Ак юл" журналлары, күпсанлы татар һәм рус телләрендәге газеталар, листовкалар ул еллардагы матбугат чуарлыгын күрсәтә. "Мөхәммәдия"нең алдынгы шәкертләре дә яшерен рәвештә "Әлислах" газетасын чыгара башлый. Габдулла Тукайның басманың редколлегия әгъзалары белән төшкән фоторәсеме дә - ядкәрләр арасында.

Казан губернасының Тәтеш өязендә туып-үскән Вера Фигнер язмышы да күргәзмәне тамаша кылучыларда кызыксыну уята. Ул Александр Икенчене үтерергә омтылыш ясауда катнаша. Вера Фигнер моның өчен үлем җәзасына хөкем ителә. Мәхкәмә булып сигез көн узгач кына, бу җәза гомерлек төрмә камерасы белән алыштырыла. Ул Шлиссельбург кирмәнендәге төрмә камерасында ялгызы 20 ел гомерен үткәрә. Экспозициядә революционер ханымның төрмәгә кадәрге һәм аннан чыкканнан соң төшкән фоторәсемнәре куелган.

Гомумән, экспозиция сирәк ядкәрләргә бик бай. Якуб Чанышевның кылычы, кызылгвардияче Морозовның күн курткасы, итекләре, юнкерлар киемнәре, "Бодо" телеграф аппараты, Англиядә җитештерелгән һәм Казан дары заводының артиллерия складларында сак­ланган гау­бица - шундыйлардан. Мондый гаубицалар Россиягә 400ләп данә кайтартылган булган. Хәзер алар дөнья күләмендә дә берничә генә калган.

Күргәзмәнең соңгы бүлеге революция нәтиҗәсендә оешкан республика биләмәләрендәге вакыйгаларга багышлана. Экскурсияне алып баручылар биредә тамашачыларның игътибарын комачка төшерелгән республика картасына тагын бер тапкыр юнәлтә. Татарстан халкы республика чикләрен күрсен өчен аны урамга элеп куя торган булганнар. Картада Казан губернасы чикләрен дә, яңа оешкан республика биләмәләрен дә, референдум үткәргәннән соң булдырылырга тәгаенләнгән территория дә билгеләнгән. Шушы ук бүлектә революциядән соңгы национализацияләү темасы да кызыклы. Биредә гаять зур Стахеев сейфы куелган. Аның ишеген ачкач, анда "алтын" коелмалар күрергә мөмкин. Сейфны күргәзмә өчен махсус ачканнар. Аның ачкычы югалган булган, ул дистә еллар бикле торган.

Гадел җәмгыять төзү өмете һәм үзгә­реш­ләр рухы белән сугарылган дәвернең кырыс, авыр сулышын тоярга мөмкинлек бирә, тарихи хәтерне яңарта, 1917 ел революциясенең Россия һәм дөнья язмышындагы урыны турында уйландыра торган бу күргәзмә ике ел эшләячәк.

Сөембикә КАШАПОВА.